آفریقا در ۲۰۲۱؛ تشدید تنش، فقر و بحران بدهی‌ها
آفریقا که در سال ۲۰۲۰ مانند سایر نقاط جهان، درگیر کرونا شد؛ درحالی با این بحران بهداشتی دست‌وپنجه نرم می‌کند که ازیک‌سو به‌دلیل بدهی بالایی که به دیگر کشورهای جهان؛ ازجمله اروپا و چین دارد و ازسویی، بروز نوع جهش‌یافته دیگری از ویروس کرونا در آفریقای جنوبی، از همین روزهای ابتدایی سال نوی میلادی، خود را برای چالش‌های جدی‌تر برای مقابله با این اپیدمی آماده می‌کند. میزان بدهی‌های آفریقا به کشورهای جهان به‌حدی‌ست که پس از روسیه که در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۲۰میلیارددلاری از بدهی‌های این قاره را بخشید و چین که از بخشی از مطالبات ۱۴۳میلیارددلاری خود از آفریقا چشم‌پوشی کرد، این قاره نه‌تنها همچنان غرق در بحران بدهی‌هاست؛ بلکه این بحران به‌دنبال اپیدمی کرونا تشدید نیز شده. البته چین پیش‌تر در سال ۲۰۱۸ بدهی‌های چندین‌میلیون‌دلاری بسیاری از کشورهای آفریقایی نظیر کامرون، بوتسوانا، سودان و کنگو برازاویلا را مشمول بخشودگی کرده بود. به‌نوشته تارنمای «دِ آفریکا ریپورت»؛ با احتکار واکسن توسط کشورهای ثروتمند، تولیدات چین ازآنجا‌‌که بروکسل و واشینگتن تاکنون درگیر این‌مسئله نشده‌اند، می‌تواند سودهای ژئوپلیتیکی قابل‌توجهی برای پکن ایجاد کند. ازاین‌رو، یکی از چالش‌های پیش‌روی آفریقا در سال ۲۰۲۱ می‌تواند نحوه تعامل با حضور چینی‌ها در بازار این قاره باشد؛ چین به‌دنبال توسعه بازارها و اقتصاد خود در قاره سیاه است و آفریقا به‌دلیل بدهی‌های سنگینی که به چین دارد، الزاماً باید بسترهای متناسب با حضور چینی‌ها در بازار خود را فراهم کند. به‌نوشته این رسانه؛ احتمالاً طلبکاران چینی تلاش‌های خود برای تغییر ساختار وام‌های معوق پرداختی در شش تا ۱۰ کشور آفریقایی که با شدیدترین چالش‌ها در بازپرداخت این وام‌ها مواجه‌اند را همانند آنچه بانک «چاینا پولیسی» و دیگر وام‌دهندگان در آنگولا و زامبیا انجام داده‌اند، شدت بخشد. احتمال دارد این‌روند در سال 2021 به کنیا، اتیوپی و جیبوتی هم گسترش یابد. یکی از مسائل عمده آن‌است‌که هیچ مدرکی دال بر لغو بدهی کشورهای آفریقایی مبتنی‌بر وام‌های تجاری دریافتی از چین وجود ندارد و درعوض، ممکن است چین شرایط بازپرداخت را تمدید یا درخصوص نرخ بهره وام‌ها مجدداً گفت‌وگوها را با طرف‌های آفریقایی از سر بگیرد.
طبق آخرین پژوهش بانک جهانی؛ همه‌گیری کرونا حدود ۸۸میلیون‌نفر دیگر را در فقر شدید فرو خواهد برد و در‌بدترین‌حالت ممکن است این‌رقم به ۱۱۵میلیون‌نفر برسد؛ آفریقا ازاین‌حیث پیش‌بینی می‌شود که متحمل خسارت‌های جبران‌ناپذیری خواهد شد. به‌گزارش بخش انگلیسی تارنمای «آفریکن‌نیوز»؛ طبق پژوهش بانک جهانی، آفریقای جنوبی و نیجریه؛ دو اقتصاد بزرگ منطقه، شاهد کاهش شدید تولید در سال ۲۰۲۰ و کاهش رشد کشاورزی بوده‌اند. هر دو کشور، با کاهش چشمگیر درآمد سرانه نیز مواجه شدند که ده‌ها‌میلیون‌نفر دیگر را به فقر شدید سوق داده است. البته ازسوی‌دیگر و طبق پژوهش بانک جهانی؛ انتظار می‌رود رشد در صحرای آفریقا با شتاب متوسط دودرصدی در سال ۲۰۲۱ از سر گرفته شود که اساساً ازنظر سرانه صفر و بسیارکمتر از پیش‌بینی‌های پیشین است. کمیسیون اقتصادی آفریقا نیمه نخست سال میلادی گذشته اعلام کرد کرونا می‌تواند تولید ناخالص داخلی این قاره را به زیر ۲.۳درصد کاهش دهد که به‌گفته وزیران دارایی آفریقا؛ اگر این‌وضعیت تغییر نکند، این قاره در سال میلادی جاری که هنوز به نیمه ماه نخست خود نیز نرسیده، به یک کمک ۵۰میلیارددلاری دیگر نیاز خواهد داشت. این‌گونه، کشورهای آفریقایی ازجهت نگرانی‌های فزاینده درباره وضعیت اقتصادی خود، از دیگر کشورها؛ ازجمله چین باردیگر خواسته‌اند تا آن‌ها را از پرداخت بدهی‌هایشان معاف کنند. گزارش اخیر بانک جهانی حاکی از تشدید فقر در صحرای آفریقاست و بخش عمده «فقرای جدید»، احتمالاً در بخش‌های غیررسمی، ساخت‌وساز و بخش‌های تولیدی که فعالیت‌های اقتصادی آن‌ها به‌شدت تحت‌تأثیر تعطیلات عمومی و سایر محدودیت‌های دچار آسیب جدی شده، ایجاد خواهد شد. طبق برآوردها؛ تولید در جنوب صحرای آفریقا در سال ۲۰۲۰ به‌دلیل اختلال در فعالیت اقتصادی ناشی از کرونا و اقدام‌های مقابله با آن، ۳.۷درصد کاهش یافت؛ درنتیجه، درآمد سرانه کاهش ۶.۱درصدی را تجربه کرده و متوسط استاندارد زندگی به سطح بیش از یک‌دهه‌قبل در یک‌چهارم کشورهای منطقه رسیده است.
حال و پس از گذشت هشت‌ماه از هشدار وزرای دارایی آفریقا، قاره سیاه سال ۲۰۲۱ را درحالی آغاز کرده که با شناسایی گونه جهش‌یافته دیگری از کرونا در آفریقای مرکزی (کومور) نگرانی‌ها از افزایش هزینه‌های مقابله با اپیدمی کرونا؛ به‌ویژه نوع جهش‌یافته آن که به‌گفته دانشمندان مرگ‌بارتر از نوع کلاسیک این ویروس است را تشدید می‌کند. ویروس نوع «۵۰۱-V۲» که مسری‌تر از ویروس اولیه است، ازنظر مقاومت در برابر واکسن‌ها، موجب نگرانی مضاعف دانشمندان شده و باتوجه‌به اکثریت ابتلا به این ویروس جدید در آفریقا که نسبت به نوع اولیه آن مسری‌تر است، مقامات آفریقای جنوبی که تعداد مبتلایان این کشور به بیماری کووید-۱۹ از مرز یک‌میلیون‌نفر هم فراتر رفته، نسبت به شیوع گسترده آن ابراز نگرانی کرده‌اند.
نیجر و نیجریه؛ دو کشور عمده و مهم آفریقایی واقع در غرب این قاره که از نیم دهه قبل صحنه قتل‌عام بی‌رحمانه و وحشیانه غیرنظامیان توسط گروه‌های تروریستی بوکوحرام و شورشیان؛ به‌ویژه طی دوسال‌اخیر بوده‌اند، درحالی سال 2020 را با اتفاق‌های ناگوار و کشتار صدهانفر توسط این‌گروه‌ها سپری کرد که هنوز با خطر تشدید اتفاق‌های از این نظیر در سال نوی میلادی مواجه است. اتیوپی در شاخ آفریقا هم که به‌دنبال اعلام جنگ «ابی احمد»؛ نخست‌وزیر این کشور به شبه‌نظامیان تیگرای، با موجی از ناآرامی مواجه شد و در هفته‌های پایانی سال میلادی گذشته دستخوش تحولات عمده‌ای؛ ازجمله جنگ ارتش این کشور با نیروهای ایالت «تیگرایی» بود، انتظار می‌رود همچنان صحنه افزایش تنش‌ها میان این دو باشد. ازسویی، تنش‌ها میان سودان و اتیوپی در منطقه مرزی میان دو کشور افزایش یافته و این بحران مرزی تاکنون سابقه نداشته. سودان و اتیوپی در کنار مصر، درگیر اختلافات سد النهضه هستند؛ چندی‌پیش، ارتش سودان در عملیاتی با فرماندهی عبدالفتاح البرهان توانست بر چند منطقه در منطقه مرزی که در ۲۶سال‌گذشته در سیطره شبه‌نظامیان موردحمایت اتیوپی بود، مسلط شود. به‌دنبال این عملیات، نخستین نشست کمیته مشترک تعیین مرز بین دو کشور در خارطوم برقرار؛ و نخست‌وزیر اتیوپی درواکنش‌به این وقایع، با تاریخی‌خواندن روابط سودان و اتیوپی، خواستار حل مسالمت‌آمیز آن شد. سال 2021 شاید به بحران دو کشور ازاین‌حیث خاتمه دهد.
لیبی؛ پرچالش‌ترین کشور آفریقایی که از سال ۲۰۱۱ در‌پی خیزش مردمی و حمله نظامی نیروهای «ناتو» با هدف برکناری «معمر قذافی» (دیکتاتور وقت این کشور)، با تنش‌های سیاسی و درگیری‌های نظامی گسترده‌ای مواجه بوده و تلاش‌های مداخله‌جویانه دیگر کشورها برای حل بحران دراین‌کشور و نیز برقراری صلح ادامه دارد. در تازه‌ترین رویداد، عبدالفتاح السیسی؛ رئیس‌جمهوری مصر تأکید کرده این کشور مخالف هرگونه دخالت در امور لیبی‌ست و از تلاش‌ها برای حل بحران و برقراری صلح در آنجا حمایت می‌کند. این کشور در‌پی خیزش‌های مزبور، به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شده که در بخش غربی با مرکزیت طرابلس، دولتی موسوم به «وفاق ملی» به‌ریاست فایز السراج، سر کار آمده که مورد‌تائید و حمایت سازمان ملل و برخی کشورها؛ ازجمله ترکیه، قطر و ایتالیاست و در بخش شرقی و جنوب نیز «خلیفه حفتر» (ژنرال بازنشسته ارتش) بر امور مسلط شده که ازسوی عربستان، روسیه، فرانسه، مصر، امارات متحده عربی، یونان و قبرس حمایت می‌شود. دورازانتظار نیست که گفت‌وگوهای حامیان هریک‌ازطرفین دعوا در لیبی در سال 2021 بتوانند به راه‌حلی دیپلماتیک و نه نظامی برای حل این بحران دست یابند؛ اگرچه دعواها نه همچون گذشته؛ بلکه شاید کمی متعادل‌تر بر سر بحران لیبی همچنان شدت دارد.
انتخابات ریاست‌جمهوری آفریقای مرکزی که یکی از بی‌ثبات‌ترین کشورهای جهان به‌شمار می‌رود، در شرایطی برگزار شد که این کشور، آبستن شورش‌های مکرر نیروهای مسلح است. نگرانی‌ها از بابت تکرار شورش‌ها درآستانه انتخابات، نگرانی‌های عمده‌ای را دراین‌کشور ایجاد کرده و می‌کند. انتخابات ریاست‌جمهوری آفریقای مرکزی به پیروزی «فوستن-آرکانژ توادرا» منتج شد؛ اما مخالفان مدعی تقلب دراین‌انتخابات هستند. گروه‌های مسلح حاضر در آفریقای مرکزی حدود دوسوم خاک آنجا را دراختیار دارند و گروه «اتحاد برای صلح در آفریقای مرکزی» نیز از گروه‌هایی‌ست که پیش از برگزاری انتخابات، دست به شورش زد. جمهوری آفریقای مرکزی علاوه‌بر فقیرترین؛ یکی از بی‌ثبات‌ترین کشورها در جهان است؛ چندی‌پیش، روسیه ۳۰۰ مشاور نظامی به جمهوری آفریقای مرکزی فرستاد. وزارت امور خارجه روسیه اعلام کرد که این نیروها به‌درخواست دولت برای تقویت توانایی‌های دفاعی و آموزش سربازان ارتش ملی به آنجا اعزام شده‌اند. با حضور نظامی روسیه در آفریقای مرکزی، دستیابی به نقاط مشترک و تفاهمی که تاحدودی این جمهوری را از تنش‌های موجود رهایی بخشد، می‌تواند یکی از چالش‌های اساسی قاره سیاه در سال میلادی جدید باشد.
امیر خان‌زاده/ایرنا