کد خبر:
210553
| تاریخ مخابره:
۱۴۰۰ دوشنبه ۲۸ تير -
08:05
توسعه پایدار ایرانی؛ تنها مسیر پیشروی ما
هر جامعهای برای تغییر نیاز به نوآوری و خلاقیت دارد. اگر در مسیر تکرار و عادتهایمان حرکت کنیم هرگز هیچچیزِ نو و قابلتوجه و شایانی را نمیتوانیم به هستی اضافه کنیم. ایران کشوریست که درطولتاریخ فرازونشیبهای بسیاری را طی کرده است. کشوری که اگرچه در منطقه کمآب قرار گرفته و با خشکسالیهای زیاد همراه بوده؛ اما امکانات و ظرفیتهای بالقوه زیادی را برای تغییر در خود داشته است. البته در ایران بهدلیل قرارگرفتن در موقعیت ژئوپلیتیک درطولتاریخ، امنیت اجتماعی نیز درمعرضخطر بوده و همینموضوع باعث شده تا بسیاریازافراد نخبه از این جامعه مهاجرت کنند؛ اما واقعیت ایناستکه اگر عمیقتر به درون خود بنگریم، امکان تغییروتحول برای ما وجود دارد. دراینمسیر باید به دو نکته اساسی توجه کرد: اولآنکه باید مدل زندگی و نوع ارتباطمان با طبیعت را تغییر دهیم و از اتلاف انرژی و پتانسیلهای طبیعی جلوگیری بهعمل آوریم. نکته دوماینکه بتوانیم از پتانسیلها و ظرفیتهایی که در جهان اطرافمان وجود دارد بهخوبی استفاده کرده و بهسوی جلو پیش رویم. گفته میشود که ایران با جمعیت 80میلیونی معادل کشور چین با جمعیت یکمیلیارد و 390میلیونی انرژی مصرف میکند. ما حتی در مصرف برق از استانداردهای جهانی بسیاربالاتر قرار داریم و در کشاورزی نیز هنوز نتوانستهایم کشاورزی سنتی خود را به یک کشاورزی صنعتی و تجاری تبدیل کنیم. براینمبنا سالانه میلیونهاتُن ضایعات در کشاورزی تولید میکنیم. همه اینها نشان میدهد که در مدیریت و برنامهریزیمان با معضلات بسیاری روبهرو هستیم. اگر ایران بتواند پتانسیلهای خود را شناسایی کند، درآنصورت مسئلهای بهنام بیکاری نباید در کشور وجود داشته باشد. در کشور آلمان 70هزار فراورده از طبیعت تولید میشود. این یعنی امکان نوعی مبادله انسانی و دوستانه با طبیعت که هم برای انسان و هم برای طبیعت مفید است. ما در ایران با وسعت 1.648.195هزارکیلومترمربع، 300روز آفتابی بالغبر بیش از هشتهزار گونه گیاهی، نیروی انسانی جوان و کارآمد، اقلیمهای متفاوت و ... را دارا هستیم که درصورت استفاده از آنها میتوانیم جهشهای مناسبی در توسعه کشور ایجاد کنیم؛ اما لازماستکه از تفکر خلاق درمواجههبا دنیای پیرامونمان استفاده کنیم؛ مثلاً ما سالانه هزارانتُن پوست میوهجات را دور میریزیم درحالیکه از آنها میتوان درصورت بازیافت در صنایع غذایی استفاده کرد؛ مثلاً گفته میشود اگر برگ درختانی که در ایران وجود دارد را شناسایی کنیم از آنها میتوان هزاران ترکیب با مصارف دارویی یا غذایی ایجاد کرد. یکیدیگر از این ظرفیتها میتواند استفاده از گیاهان تالابی درراستای توسعه صنایعدستی باشد که تاکنون به آن توجه نشده است. درواقع، اگر بتوان ظرفیتهای طبیعت را به بازار و زندگی مردم پیوند داد، درآنصورت میتوان تحولی اساسی در زندگی ایجاد کرد. گفته میشود که ایران ازنظر موقعیت جغرافیایی درزمینه رویش گیاهان دارویی یکی از بهترین کشورهای جهان بهحساب میآید و درواقع بیش از 80درصد گیاهان دارویی قابلمصرف در جهان، در ایران قابل کشت و بهرهبرداریست، منتها اگر راهبردهای مناسبی برای تولید آنها فراهم شود و بهگونهای بتوان این محصولات را تولید و در بازارهای جهانی ارائه داد. اکنون بهدلیل عدمشناخت موقعیت بازارهای جهانی، عدماستفاده از بستهبندیهای مناسب و نبود اطلاعات لازم درزمینه گیاهان و بیرغبتی سرمایهگذاران درزمینه گیاهان دارویی باعث شده تا امکان استفاده از اینموضوع فراهم نشود. شاید دراینزمینه لازماستکه به شکلگیری هستههای کارآفرینی روی آوریم. کارآفرینان اگر بتوانند با هوشمندی در زمینههایی که امکان سرمایهگذاری وجود دارد حاضر شوند، میتوانند تأثیر مناسبی بر اقتصاد کشور بگذارند. ما باید از دو عارضه «اتکا به نفت» و «تأکید بیشازحد بر مدرک تحصیلی» عبور کنیم. در دودههاخیر بیشازحد در کشور افراد لیسانس، فوقلیسانس و دکترا گرفتند؛ اما واقعیت ایناستکه فارغالتحصیلان دانشگاهی نتوانستهاند بهموازات ورود به دانشگاه در بازار کار مؤثر باشند؛ اما اگر کشور میتوانست بهسمتی حرکت کند تا خوداشتغالی و استفاده از خلاقیت در بازار کار را ترویج دهد، درآنصورت شاهد توانمندسازی بیشتری توسط عده زیادی از شهروندان ایرانی بودیم. بهنظر میرسد که زمان آن رسیده است تا به یک هوشیاری عمیق درونی برسیم؛ یعنی طرح پرسشگری از خود و پذیرش اینموضوع که ما نیاز به تغییرات اساسی در نوع زندگی خود داریم. ایران کشوریست که در آن علاوهبر موارد اشارهشده درزمینه گونههای جانوری نیز بینظیر و بیهمتاست؛ اما در سالهای اخیر بهدلیل یکسونگری بسیاری از این گونهها درمعرض انقراض قرار گرفتهاند؛ اما واقعیت ایناستکه اگر طبیعت را بشناسیم امکان استفاده بهینه و مناسب از آن وجود دارد. هرگونه دشمنی با طبیعت میتواند زندگی بشر را با نابودی مواجه سازد؛ اما در توسعه تأکید میشود که هر تغییری باید در خدمت منافع همه کنشگران طبیعت قرار گیرد؛ نهفقط انسانها. نکته مهمتراینکه حتی امکانات رفاهی و تکنولوژیک نیز باید در خدمت و درراستای همگرایی دوسویه با طبیعت شکل گیرد؛ مثلاً اگر قرار است اتوبان ایجاد کنیم، این اتوبانها نباید با سلاخی محیط زیست به نتیجه و فرجام برسد. براینمبنا؛ در نگاه توسعه پایدار همواره به تسهیل تعامل دوسویه بین انسان و طبیعت توجه میشود. در تعریف توسعه پایدار گفته میشود فرایندیست که نیازهای نسل حاضر را بدون بهمخاطرهانداختن توانایی نسلهای آینده در تأمین نیازهایشان برآورده سازد. درواقع، باید بدانیم که توسعه اقتصادی را نمیتوان بدون درنظرگرفتن پایداری محیط زیست و عدالت بین انسان و طبیعت فراهم کرد. ما باید به کیفیت زندگی انسان بر روی کره زمین توجه کنیم. جامعه ایران میتواند در مسیر تحقق زندگی بهتر و مطلوب برای شهروندانش حرکت کند؛ بهشرطآنکه درک عمیقی از رعایت پایداری زیست زمین فیزیکی و قواعد بهرهبرداری از منابع فیزیکی و زیستی را داشته باشد. حفظ منابع طبیعی از دو راه امکانپذیر است: 1. کاهش استفاده از منابع طبیعی و زیرزمینی و صرفهجویی در مصرف آن 2. افزایش بهرهوری در بهرهگیری از منابع طبیعی. برای اجراییکردن راهحل اول نیازمند یک اجماع همگانی در سطح محلی و جهانی هستیم؛ یعنی باید انسانهایی را تربیت کرد که نگرشی همراه با حفظ محیط زیست داشته باشند و در رفتارها و مناسبات روزمره خود به اینمهم توجه کنند که فراهمآوردن موجبات توسعه نیازمند کاهش استفاده از منابع طبیعیست که اینامر نیازمند شکلگیری نوعی سرمایه اجتماعی درراستای زیستمحیطیست. ازسویی، پیشنیاز افزایش بهرهوری از منابع طبیعی، گسترش تکنولوژی پاک است. اگرچه عدهای ممکن است عقیده داشته باشند که ناپایداریهای کنونی نتیجه تکنولوژیست؛ اما مطمئناً با بازگشت به گذشته و کنارگذاشتن تکنولوژی نمیتوان به نیازهای فزاینده نسل کنونی پاسخ داد. در اینجا لازم است تعریف از تکنولوژی را تغییر داده و به تعابیر جدید آن بپردازیم. در تعابیر جدید میشود اینگونه گفت که امکانی را فراهم سازیم که کارایی دستگاهها و منابع تولیدی افزایش یابد و راهحلهای جدیدی برای پاسخ به نیازهای نسلهای کنونی اندیشیده شود؛ این همانچیزیستکه به نمونههایی از آن در بالا اشاره شد. درواقع، ما باید تفکر خلاق را درراستای شکوفایی انسان و طبیعت درنظر بگیریم؛ بنابراین، توسعه در معنای امروزی آن برای ایران اینگونه تعریف میشود که گامبرداشتن در مسیر شکوفایی تفکر انسان؛ بهنحویکه دارای بالاترین کارایی در خدمت محیط زیست و کره زمین باشد. در اینجا لازم است به تفکراتی که منجر به ابداع فناوریهای سازگار با محیط میشود توجه کنیم. امروزه متخصصان توسعه بهایننتیجه رسیدهاند که توسعه همهجانبه بدون اصلاح تفکر و ساختارهای اقتصادی-اجتماعی امکانپذیر نیست. ما باید قابلیتها و تواناییهای انسان ایرانی را افزایش دهیم. در جامعهای که مردم به زندگی روزمره فکر میکنند، نمیتوان بهسادگی به توسعه رسید. ما امروز میراثدار تفکری از توسعه هستیم که همه ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را بدون توجه به محیط طبیعی قابلقبول نمیداند. ایندرحالیستکه بهازای هر ظلم و ناسپاسی که بشر نسبت به طبیعت انجام داده است طبق قانون نیوتن در برابر عکسالعملی ناخوشایند از آسیبهای محیط طبیعی قرار گرفته است؛ مثلاً امروز از بالاترین تکنولوژی در شکافت هستهای بهرهمندیم، اما آثار مخرب وجود زبالههای هستهای دامنگیر انسان و طبیعت است. براینمبنا باید در مدیریت توسعهگرا به نوع بهرهبرداری از طبیعت توجه لازم را داشته باشیم. دراینمورد آئینهای اخلاقی و اعتقادی که میتواند انسان را در برابر طبیعت و محیط خود به انسانی مسئول تبدیل کنند باید موردتوجه قرار گیرد. ایران توان رسیدن به موقعیت برتر را دارد؛ اگر بتواند تفکر عمیق و خلاق را درزمینه زندگی و مناسبات اجتماعی خود با محیط زیست بهدرستی تبیین کند. توجه به شاخصهایی مثل تعهد، اعتماد، استفاده از شبکههای اجتماعی، همبستگی، مشارکت و ... در تولید اندیشه توسعهگرای همگرا بین انسان و طبیعت مؤثر است. در نظام برنامهریزی ایران در 60سالگذشته توجهی به محیط زیست ایران نشده. براینمبنا لازم است بازبینی و نقد درونی نسبتبهخود داشته باشیم. اینروند میتواند مسیر جدیدی را در تاریخ پیشروی ما بگذارد.
مهرداد ناظری / جامعهشناس و استاد دانشگاه