ایران یکی از اولین کشورهای جهان است که صاحب سینما شد؛ تنها پنج‌سال پس از اختراع سالن سینما توسط لومیرها، «سینما سولی» در سال 1279 در تبریز تأسیس شد. در‌همان‌سال دستگاه سینماتوگراف توسط مظفرالدین‌شاه وارد ایران شد و 30سال‌بعد در سال 1309 اولین فیلم سینمای ایران باعنوان «آبی و رابی» به‌کارگردانی اوانس اوگانیانس ساخته شد. این فیلم سیاه‌وسفید و صامت با بودجه 560تومانی ساخته و در دی‌ماه 1309 اکران شد که به‌طورکل توانست هفت‌هزارتومان فروش داشته باشد.
اولین سینمای ایران
اولین سینمای عمومی ایران، به‌نام «سینما سولی (خورشید)» در سال 1279 در سالن نسبتاً بزرگی در طبقه دوم آموزشگاه کاتولیک فرانسوی جنب کلیسای کاتولیک‌ها توسط آن‌ها در تبریز تأسیس شد اما خیلی‌زود در سال 1295 به‌دلیل عدم‌دسترسی به فیلم‌های جدید تعطیل شد. چهارسال‌بعد اولین سینمای عمومی در تهران را میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی افتتاح کرد. بعد مهدی‌خان روسی سالنی را در خیابان علاءالدوله و بعد در خیابان لاله‌زار افتتاح کرد؛ اما اولین سالن رسمی و حرفه‌ای سینمای ایران که به‌طورمنظم فیلم پخش می‌کرد، در سال 1305 خورشیدی به‌نام «گراند سینما» و به‌دست علی وکیلی در تهران ساخته شد. در سال 1308 خورشیدی نیز چند سالن سینما در تهران ساخته شد؛ ازآن‌جمله سینما «ایران» در لاله‌زار، «مایاک» و «سپه» که ظرفیت بیش از 1100نفر را داشت.
اولین کارگردان ایرانی
اوانس اوگانیانس اولین کارگردان ایرانی‌ست که فیلم صامت و سیاه‌وسفید «آبی و رابی» را کارگردانی کرده است. او همچنین یکی از جسورترین کارگردان‌های ایران به‌حساب می‌آید چراکه پس از موفقیت «آبی و رابی» دست به تجربیات بیشتری زد و علاوه‌براینکه اولین فیلم سینمای ایران را ساخت، اولین فیلم شکست‌خورده سینمای ایران را نیز به‌نام خود به‌ثبت رساند. فیلم «حاجی‌آقا آکتور سینما» دومین فیلم ایرانی از اوانس اوگانیانس است که در سال 1312 ساخته شد. این فیلم به‌مدت چهارروز از چهارشنبه 11 بهمن‌ماه تا شنبه 14 بهمن‌ماه 1312 در تهران اکران شد. این فیلم رویکرد شرایط متغیر سیاسی-اجتماعی ایران از سنت به مدرنیته را نشان می‌دهد و امروزه، یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین منابع تصویری ما از شهر تهران، «حاجی‌آقا آکتور سینما»ست که تصاویر نابی از تهران را به‌نمایش می‌گذارد.
اولین فیلم ناطق و اولین بازیگر زن سینمای ایران
نخستین فیلم ناطق ایرانی باعنوان «دختر لُر» در سال 1312 توسط یک کارگردان هندی به‌نام اردشیر ایرانی در بمبئی ساخته شد که مردم آن‌را با نام «جعفر و گلنار» می‌شناختند. جالب‌توجه اینکه اولین فیلم ناطق سینمای هند را نیز اردشیر ایرانی ساخته. صدیقه (روح‌انگیز) سامی‌نژاد؛ بازیگر «دختر لر» اولین بازیگر زن سینمای ایران بود. او در سال 1259 در بم زاده شد و سال 1308 به‌همراه همسرش (دماوندی) که در استودیو امپریال فیلم بمبئی کار می‌کرد، به هند مهاجرت کرد و 18سال‌بعد دوباره به ایران برگشت. سامی‌نژاد بعد از «دختر لر»، به‌دلیل استقبال مردم در اکران عمومی، در فیلم «شیرین و فرهاد» سپنتا هم بازی کرد. کار اصلی سامی‌نژاد پرستاری بود و می‌گویند خانواده‌اش به‌خاطر بازی در سینما به‌شدت از او انتقاد کردند. ازاین‌رو، مجبور شد دوره‌ای را در تنهایی بگذراند. او در سال 1349 برای فیلم «سینمای ایران: از مشروطیت تا سپنتا» ساخته محمد تهامی‌نژاد جلوی دوربین قرار گرفت و از گذشته‌اش و چگونگی ورودش به سینما و از مصائبی که در آن گذشت صحبت کرد و به تلخی گریست. وی گفت: «به‌خاطر ناراحتی‌هایی که موقع فیلم‌برداری و بعد، از آنچه ازطرف فامیل و ازطرف مردم کشیدم، هرگز راضی نشدم در فیلم دیگری بازی کنم. هرموقع از در شرکت می‌آمدیم بیرون، مجبور بودیم سه‌نفر مستحفظ داشته باشیم؛ یک شوفر و دو کمک‌شوفر که شیشه پرت نکنند سمت ما. هرجایی هم که می‌رفتیم، باید یه چیزی سرمون می‌انداختیم تا کسی ما رو نشناسد».
اولین جشنواره سینمایی ایران
پس از کودتای 28 مرداد 1332 که بخش مهمی از جامعه ایران دچار سرخوردگی شده بود و تعطیلی روزنامه‌ها و نشریات را توسط محمدرضاشاه و فضل‌الله زاهدی شاهد بود، در 1333 اتفاق خوشایندی برای سینماگران رخ داد و اولین کنگره سینمایی ایران در اسفند این‌سال با برگزاری نخستین جشنواره فیلم‌های ایرانی باعنوان «گلریزان» تأسیس شد. این جشنواره از 22 تا 28 اسفندماه 1333 در سینما «متروپل» برگزار شد و فیلم «پایان رنج‌ها» ساخته ساموئل خاچیکیان جایزه بهترین فیلم را ازآن‌خود کرد. این کارگردان جایزه بهترین کارگردانی را برای فیلم «چهارراه حوادث» نیز ازآن‌خود کرد و اولین تندیس بهترین بازیگری سینمای ایران، به آرمان هوسپیان رسید. مهین دیهیم نیز برای بازی در فیلم «پایان رنج‌ها» به‌عنوان بهترین بازیگر زن دراین‌جشنواره انتخاب شد. نکته تأسف‌برانگیز اینکه جشنواره «گلریزان» که می‌توانست امروزه یکی از قدیمی‌ترین جشنواره‌های جهان باشد، تنها یک‌سال برگزار شد.
اولین فیلم رنگی سینمای ایران
«گرداب» (در قطع 16میلی‌متر) نخستین فیلم رنگی ایرانی‌ست که روی پرده سینماهای تهران رفت و فروشی فوق‌العاده در زمانه خود داشت. فیلم در سال 1332 به‌کارگردانی و نویسندگی حسن خردمند ساخته شد و به‌نمایش عمومی درآمد. این فیلم با یک دوربین اوریکون 16میلی‌متری ساخت آمریکا فیلم‌برداری شده که هم‌اکنون در گنجینه «موزه سینما» نگهداری می‌شود و ازسوی سیامک اعتمادی تهیه‌کننده سینما به موزه اهدا شده است. «گرداب» محصول استودیو پارس است و به‌دلیل نبود لابراتوار رنگی در ایران، نگاتیوهای آن برای چاپ و ظهور به آمریکا (نیویورک) فرستاده شد. همچنین اولین فیلم‌برداری از عوامل پشت‌صحنه در تاریخ سینمای ایران دراین‌فیلم انجام شده است. هوشنگ محبوبیان؛ تهیه‌کننده این فیلم و ناصر ملک‌مطیعی و احمد قدکچیان؛ بازیگران اصلی آن بودند. همچنین مدیریت فیلم‌برداری آن‌را عنایت‌الله فمین برعهده داشت.
اولین فیلم‌های متفاوت سینمای ایران
علی حاتمی در سال 48 اولین فیلم سینمایی خود «حسن‌کچل» را ساخت که اولین موزیکال تاریخ سینمای ایران به‌حساب می‌آید. بابک افشار، بابک اتابکی، اسفندیار منفردزاده و واروژان موسیقی متن آن‌را خلق کردند. همراهی تنبک امیر بیداریان‌نژاد در ضرب‌نوازی موزیکال تأثیر انکارنشدنی در آن داشت. در همین سال 1348 دو فیلم مهم دیگری با نام‌های «قیصر» و «گاو» به‌کارگردانی مسعود کیمیایی و داریوش مهرجویی ساخته شدند. «گاو» به‌کارگردانی مهرجویی از اولین فیلم‌های سینمای ایران است که در رویدادهای بین‌المللی حضوری درخشان داشت. این فیلم که اولین حضور جهانی‌اش را در جشنواره فیلم ونیز تجربه کرد توانست جایزه فیپرشی را ازآن‌خود کند. فیلم سینمایی «قیصر» به‌کارگردانی کیمیایی 10 دی‌ماه 1348 اکران و با استقبال خوبی مواجه شد. بسیاری از روشنفکرها، سینماگران، منتقدان و مخاطبان «قیصر» را تحسین کردند و این فیلم نیز در کنار «گاو» یکی از آغازگران موج نوی سینمای ایران به‌حساب می‌آید.
اولین جوایز معتبر جهانی برای سینمای ایران
ابراهیم گلستان اولین جایزه بین‌المللی تاریخ سینمای ایران را در سال 1340 با فیلم کوتاه «یک آتش» در جشنواره فیلم ونیز به‌دست آورد. او توانست مدال برنز بخش فیلم‌های کوتاه را با این فیلم کوتاه ازآن‌خود کند؛ اما اگر سه جشنواره ونیز، برلین و کن را معتبرترین جشنواره‌های سینمایی دنیا بدانیم اولین فیلمی که توانست جایزه بهترین فیلم را از یکی از این سه جشنواره ازآن‌خود کند فیلم «طعم گیلاس» به‌کارگردانی عباس کیارستمی‌ست. پیش‌ازاین نیز فیلم‌های ایرانی بسیاری در جشنواره‌های معتبر جهانی حضور داشتند که بعضاً موفق به کسب جایزه شده‌اند. فیلم سینمایی «طبیعت بی‌جان» به‌کارگردانی سهراب شهید ثالث در سال 1974 و فیلم «باغ سنگی» به‌کارگردانی پرویز کیمیاوی در سال 1976 در جشنواره فیلم برلین موفق به کسب جایزه بهترین کارگردانی شدند. همچنین فیلم سینمایی «گاو» در سال 1350 با حضور در جشنواره فیلم ونیز به‌عنوان پدیده این جشنواره شناخته شد و توانست جایزه فیپرشی را ازآن‌خود کند.
سروش راسخ