وحید حاج‌سعیدی/ چندقطعه عکس سیاهوسفید، دوجلد کتاب دست‌نویس، تعدادی سند خطی و قدیمی و ... محتویات صندوقچه رنگ‌ورورفته‌ای هستند که در یک زیرزمین نمناک به هم‌نشینی با جعبه‌های خالی نوشابه، مجلات قدیمی، تلویزیون سیاهوسفید، بشکه خالی نفت، بانکه‌های سیرترشی، دیگ‌ها و پاتیل‌های خاک‌گرفته و ... دل خوش کرده‌اند. هیچ‌کس از آینده این اسناد خبر ندارد؛ آینده مبهمی که شاید یک سمسار یا نان‌خشکی یا برج‌ساز و بسازبفروشی در رقم‌زدن آن سهیم باشد! این، سرگذشت بسیاری از اسناد و مدارک تاریخی کشور است که این‌روزها در زیرزمین‌های نمناک یا کتابخانه‌های منازل تعدادی از هم‌وطنان ما در شرایط غیرعلمی و بسیارنامطلوب نگهداری می‌شوند و درحالی‌که مالکان آن‌ها به‌هیچ‌عنوان از ارزش تاریخی، ملی، معنوی و حتی مادی آن‌ها اطلاع چندانی ندارند، درحال‌تخریب و نابودی هستند.
ایران؛ مهد فرهنگ و تمدن
کشور باستانی ایران به‌سبب قدمت و موقعیت تاریخی، جزو کشورهایی محسوب می‌شود که ازمنظر علوم مختلف، دارای ارزش مطالعاتی و تاریخی فراوان است. گواه این مدعا نیز وجود ابنیه تاریخی بی‌شمار، مقبره و آرامگاه شعرا، شخصیت‌ها، دانشمندان و بزرگان؛ در جای‌جای این کشور است که هر‌یک‌از‌آن‌ها صاحب سبک در علوم مختلف بوده‌اند و اشعار، متون و محتوای علمی تولیدشده توسط آن‌ها (با گذشت سالیان متمادی) هنوز قابل‌اعتنا و استناد نزد دانشمندان و محققان سراسر دنیا هستند. بی‌شک در سرزمینی که زیستگاه بزرگان و دانشمندان بوده است، مردم عادی نیز از علم و دانش آن‌ها بی‌بهره نبوده‌اند و این رویکرد در مراودات، مناسبات، تجارت، خریدوفروش و سایر امورات زندگی آن‌ها نمود داشته و محتویات بسیاری از این مراودات، مناسبات، تعاملات، اختلافات، اتفاقات، مراسم‌ها و ... در قالب‌ها و فرمت‌های مختلف رایج درآن‌دوران، ثبت و ضبط شده‌اند.
اسناد تاریخی به چه اسنادی اطلاق می‌شود؟
براساس تعریف دهخدا؛ واژه سند از «مسند» مشتق شده و معنای لغوی آن، «تکیه‌گاه» است؛ یعنی هرآنچه انسان مانند یک بالش یا دیوار و ... به آن تکیه می‌کند که با مفهوم امروزی آن نیز تاحدودزیادی مشابهت و قرابت دارد. درواقع، به‌اعتبار سند می‌توان حقانیت موضوع یا مطلبی را در جامعه به‌اثبات رساند. اسناد تاریخی نیز اسنادی هستند که به‌اعتبار آن‌ها می‌توان سیر تحولات تاریخی، فرهنگ، آداب و سنن و ... یک قوم یا یک منطقه را موردبررسی و مطالعه قرار داد. عکس‌ها، دست‌نوشته‌ها، کتب قدیمی، نقاشی‌ها، نسخ خطی، روزنامه‌ها و نشریات قدیمی و ... از جمله این اسناد تاریخی محسوب می‌شوند. ازمنظر تاریخ‌شناسی، اسناد به چند دسته تقسیم می‌شوند:
اسناد تاریخی: کلیه پرونده‌ها و سوابق پس از طی مرحله جاری و نیمه‌جاری چنانچه دارای یکی از ارزش‌های پیش‌گفته باشند، اسناد تاریخی محسوب می‌شوند. آن‌ها عمدتاً مورد مراجعه پژوهشگران قرار می‌گیرند؛ مانند عهدنامه ترکمانچای، فرمان صدور مشروطیت، نامه‌ها و دست‌نوشته‌های بزرگان و ...
اسناد فرهنگی: اسنادی که حاوی نکات فرهنگی یا ایجادکننده این اسناد از چهره‌ها و شخصیت‌های فرهنگی باشد. این اسناد عرصه‌های متنوع هنر از شعر، موسیقی، ادبیات، گرفته تا سینما، تئاتر، معماری و ... را دربرمی‌گیرند.
اسناد سیاسی: اسنادی هستند که توسط مراجع ذی‌صلاح در کشور نگارش شده و حاوی سیاست‌ها و خط‌مشی‌های سیاسی یک کشور ازنظر داخلی و خارجی هستند؛ نظیر پروتکل‌ها، معاهدات، قراردادهای بین‌المللی، یادداشت‌های سیاسی، اولتیماتوم، اعلام جنگ و ... که بیانگر نحوه برقراری روابط بین کشورها و استراتژی‌های سیاسی دولت هستند. اسناد سیاسی ازنظر ماهوی ممکن است یک‌طرفه باشد مانند اولتیماتوم و اعلام جنگ؛ یا چندجانبه باشد مانند قراردادها و معاهدات بین‌المللی و غیره.
اسناد نظامی: اسنادی هستند حاوی جهت‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌های نظامی کشورها درراستای تأمین امنیت ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی بوده و مبتنی‌بر اصول قانون اساسی آن کشورها هستند. این اسناد ازآنجایی‌که دربرگیرنده معاهدات نظامی بین‌المللی نیز هستند؛ لذا می‌توانند جزو اسناد سیاسی نیز محسوب شوند مانند اسناد همکاری‌ها و مشارکت‌های نظامی و دفاعی کشورها.
اسناد اقتصادی،عمرانی: اسنادی که دارای ارزش اقتصادی هستند و فعالیت‌های کشور را در امر توسعه اقتصادی بیان می‌کنند.
از برآیند مطالب بالا چنین برمی‌آید که اسناد تاریخی، بیان‌کننده سیر تحولات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و ... یک کشور هستند؛ جزو آثار ملی محسوب می‌شوند و هرگونه سهل‌انگاری در نگهداری آن‌ها، خیانتی بزرگ به نسل‌های بعدی‌ست. نیز این اسناد بازگوکننده حقایق دقیقی از فرهنگ و تاریخ ملل گذشته هستند و به‌استناد آن‌ها می‌توان از بسیاری از ابهامات تاریخی پرده برداشت.
شرایط علمی نگهداری اسناد تاریخی
نگهداری از اسناد قدیمی با نگهداری یک‌جلد کتاب که از آن صدها یا هزاران‌جلد دیگر موجود است، تفاوت دارد؛ چراکه درصورت ازبین‌رفتن یک‌جلد کتاب، اتفاق خاصی نمی‌افتد و هزاران‌جلد مشابه با آن در دسترس است؛ اما در بسیاری موارد ازاین‌دست اسناد تاریخی، کتب خطی و دست‌نویس یا عکس‌های قدیمی، تنها یک‌نسخه یا یک‌جلد وجود دارد و درصورت ازبین‌رفتن آن‌ها، قطعاً بخشی از تاریخ نابود می‌شود. هرچند نوع مواد و به‌اصطلاح متریال به‌کاررفته در یک سند در نوع نگهداری آن تأثیر دارد و نحوه نگهداری اسناد با یکدیگر متفاوت است و یک کار تخصصی محسوب می‌شود؛ ولی آنچه مسلم است این‌است‌که بسیاری از هم‌وطنان ما حتی از شرایط عمومی نگهداری اسناد تاریخی هم اطلاعی ندارند؛ مثلاً در عصر حاضر ماندگاری عکس‌های چاپ‌شده جدید با کاغذ و جوهر مناسب در محیط تاریک، 300سال، در قاب عکس، 108سال و در برابر نور 57سال تخمین زده می‌شود. اینجاست که درمی‌یابیم نگهداری از نگاتیوها، عکس‌ها و اسناد قدیمی، چندان آسان نیست و نیاز به یک دانش و تبحر خاص دارد و این اسناد باید در شرایط ویژه نگهداری شوند. درواقع، آشنایی با نحوه نگهداری نسخ خطی در دما و رطوبت مناسب، دسته‌بندی و ارزش‌شناسی نسخ خطی ازلحاظ مادی و معنوی؛ از مهم‌ترین مباحث مطرح در سمینارها و جلسات تخصصی مراکز نگهداری اسناد است و کارشناسان روی این‌مورد حساسیت خاصی دارند.
تهیه کپی یا اسکن اسناد تاریخی
ذکر این‌نکته ضروری‌ست که گاهی ارزش اطلاعاتی و تاریخی محتویات یک سند، از ارزش باستانی آن بیشتر است و حتی می‌تواند منجر به حل برخی مناقشات بین‌المللی شود؛ مثلاً وجود اسناد تاریخی که اثبات‌کننده نام «خلیج همیشگی فارس» است، علاوه‌بر ارزش باستانی؛ دارای ارزش ملی و تاریخی نیز هست که مسلماً ارزش چنین اسنادی با اسناد معمولی مربوط به معامله قدیمی یا عکس‌های مراسم ازدواج یک «خان» تفاوت بسیار دارد! اینجاست که ضرورت ثبت برخی اسناد و حتی تصویربرداری یا اسکن آن‌ها نیز اهمیت بسیاری پیدا می‌کند.
ضرورت احداث مرکز جمع‌آوری یا نگهداری اسناد تاریخی
صرف‌نظر از اسنادی که در شرایط نامطلوب در منازل شخصی افراد نگهداری می‌شوند، به‌دلایل پیش‌گفته اسناد تاریخی که در منزل افراد آگاه و دلسوز نیز نگهداری می‌شوند، حال‌وروز مناسبی ندارند؛ زیرا اولاً این یک کار تخصصی‌ست و ازسویی، هرچه زمان بیشتری سپری می‌شود، شکنندگی و قدمت این آثار، نگهداری آن‌ها را دشوارتر خواهد کرد. دردمندانه اینکه بسیاری از اسنادی هم که در ادارات مختلف نگهداری می‌شوند، شرایط مناسبی ندارند و در نگهداری علمی از آن‌ها یا حتی فراهم‌‌سازیِ تجهیزات ایمنی درصورت بروز حادثه، تلاش خاصی صورت نمی‌گیرد. درحقیقت، راه‌اندازی یک مرکز جمع‌آوری اسناد و اوراق تاریخی در موزه‌ها، کتابخانه‌ها یا فرمانداری هر شهرستان و خرید این اسناد یا تلاش درجهت وقف یا هدیه‌دادن آن‌ها بیش‌ازپیش ضروری به‌نظر می‌رسد. درصورتی هم که افراد تمایلی به اهداء یا فروش اسناد قدیمی نداشته باشند، دست‌کم می‌توان از آن‌ها خواست عکس‌ها یا مدارک خود را به‌صورت امانت تحویل داده تا اسکن شوند و از روی آن‌ها کپی تهیه شده تا محتوای تاریخی آن‌ها جمع‌آوری و ثبت شود و دراختیار پژوهشگران و مورخان قرار گیرد.
اسکنر «حفیظ» در خدمت حفاظت از اسناد تاریخی
درهمین‌راستا طراحان جوان ایرانی، دوسال‌قبل اسکنری تولید کردند که نسخ خطی و اسناد قدیمی را به‌خوبی محافظت می‌کند. به‌گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی شبکه خبر؛ «سیامک جدیدی» از طراحان این‌دستگاه گفت: «اسکنر حفیـظ، شامل دو بخش سخت‌افزاری و نرم‌افزاری‌ست که به‌کمک بخش سخت‌افزاری آن، اسکن کتاب و اسناد صورت می‌گیرد و بخش نرم‌افزاری آن، امکان ورود کتاب‌ها به کتابخانه‌های دیجیتالی و برش و ویرایش متن کتاب‌ها را فراهم می‌کند». وی افزود: «در طراحی این اسکنر، از حسگرهای ویژه‌ای برای تنظیم فشار و سرعت اسکن کتاب‌ها و نیز نورهای ANTI UV برای حفظ و سلامت نسخ خطی استفاده شده است. در این اسکنر، برای جلوگیری از آسیب‌دیدن شیرازه کتاب، اسکن در زاویه 120درجه صورت می‌گیرد».
نقش آموزش در حفاظت از اسناد ملی و تاریخی
فقدان آموزش و آگاهی‌بخشی درزمینه اهمیت اسناد تاریخی؛ از مهم‌ترین دلایل نابودی یا ایراد خسارات به این اسناد است. آموزش ازطریق ادارات و نهادهای وابسته نظیر آموزش‌وپرورش، فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتابخانه‌ها، موزه‌ها و ... می‌تواند در حفظ و نگهداری این اسناد مؤثر باشد. رسانه ملی نیز می‌تواند در آگاهی‌بخشی دراین‌مورد و تشویق مردم به حفاظت بیشتر از اسناد تاریخی نقش مهمی ایفاء کند و با ساخت برنامه‌های آموزشی علاوه‌بر ترغیب مردم به اهدای اسناد تاریخی به موزه‌هایی همچون موزه امام‌رضا(ع) یا سایر موزه‌ها، در حفظ تاریخ چندهزارساله این مملکت گام‌های جدی بردارد.
تاریخ را به آیندگان هدیه کنیم
تاریخ یک سرزمین را می‌توان شناسنامه و سند هویت و ملیت افراد آن سرزمین نامید. بدون ثبت دقیق تاریخ و وقایع تاریخی، قطع‌به‌یقین پاسخ بسیاری از سؤالات در آینده مبهم خواهند ماند و این، سرآغاز تحریف‌ها، تهمت‌ها و سرقت‌های تاریخی و ادبی خواهد بود. درحال‌حاضر، بسیاری از کشورها که قدمتشان از درختان برخی باغات تاریخی ما کمتر است، به تاریخ نداشته و هویت چندده‌ساله‌شان افتخار می‌کنند و ازسویی نیز درحال‌تاراج و به‌غنیمت‌بردن تاریخ سایر کشورها هستند. جا دارد در گذر پرشتاب و سریع جامعه از سنت به مدرنیته، از ثبت و نجات وقایع تاریخی غافل نشویم و با ثبت، جمع‌آوری و نگهداری اصولی اسناد تاریخی کشور، تاریخ را به آیندگان هدیه؛ و نسل بعدی را در مقابل تهدیدهای هویتی، تاریخی، ملی و بین‌المللی کشورهای نوظهور بیمه کنیم.