آمار کتاب‌خوانی و کتاب‌خوان‌ها؛ آنچه می‌پنداریم و آنچه واقعاً هست

مغز انسان نیاز به توسعه و فعالیت مداوم دارد و «مطالعه» یکی از راه‌هایی‌ست که می‌تواند به این امر کمک کند و درعین‌حال تأثیرات غیرقابل‌انکاری بر زندگی اجتماعی و فردی افراد؛ و میزان خلاقیت آن‌ها دارد؛ تاآنجاکه نتیجه برخی تحقیقات نشان می‌دهد؛ کودکان شش‌ماهه‌ای که والدینشان چندبار در هفته برایشان کتاب می‌خوانند درمقایسه‌با کودکانی که از چنین تجربه‌ای محروم هستند، در چهارسالگی مهارت خواندن و نوشتن بهتری دارند، نمره بالاتری در آزمون‌های هوش می‌گیرند و سال‌های بعد در زندگی شغل بهتری خواهند یافت؛ اما چندسالی‌ست که آمار کتاب‌خوان‌ها در جهان و سرانه میزان مطالعه در کشورها، به موضوع بحث برای کارشناسان تبدیل شده و به‌طورکلی نگرانی از کاهش عمومی علاقه‌مندی به کتاب‌خواندن در میان افراد؛ به‌ویژه کودکان دیده می‌شود.

در دنیای امروز که با ظهور و توسعه فضای مجازی و افزایش سطح دسترسی افراد به تلفن‌های هوشمند و رایانه‌ها، بیشتر افراد گرایش به ساعت‌ها حضور دراین‌فضاها و گشت‌وگذار در اینترنت دارند، طبیعی‌ست که کتاب و کتاب‌خواندن تاحدی به حاشیه رانده شود؛ درعین‌حال، در همین‌سال‌ها با توسعه اشکال مختلفی از مطالعه؛ به‌ویژه گسترش کتاب‌های دیجیتالی و صوتی، به‌نظر می‌رسد که مسیر تازه‌ای درراه آشتی دوباره با کتاب فراهم شده. هرچند هنوز آمار مطالعه در جهان رضایت‌بخش نیست و شمار افرادی‌که رسانه‌های دیجیتال را عاملی مؤثر دراین‌مسئله می‌دانند هم کم نیست؛ اما به‌طورمثال، انجمن ناشرین آمریکا گزارش می‌دهد که تنها دراین‌کشور، سالانه ۲۰۰‌هزارعنوان کتاب به‌چاپ می‌رسد که اگر قانون عرضه‌وتقاضا را درنظر بگیریم، آمار قابل‌ملاحظه‌ای‌ست و نشان می‌دهد که مخاطبان کتاب چندان هم در فضای مجازی ذوب نشده‌اند! این‌درحالی‌ست‌که ۳۰‌درصد از نیاز بازار نشر جهان را آمریکا تأمین می‌کند و آمار کتاب‌های منتشرشده در سایر کشورهای جهان را هم باید به این‌میزان افزود. درعین‌حال، نتایج نظرسنجی‌ها برای بسیاری عاشقانِ کتاب هنوز چندان رضایت‌بخش نیست. البته در ارائه آمارها، عوامل مختلفی نیز لحاظ می‌شود؛ مثلاً؛ «جنسیت افراد» یکی از عوامل مهم در برآورد میزان مطالعه است. براساس داده‌های جدید مرکز داده‌پرداز و تحلیل بریتانیایی YouGov که 10 اوت 2018 منتشر شده؛ نتیجه نظرسنجی از 8959 آمریکایی بزرگ‌سال نشان می‌دهد که دوسوم آمریکایی‌ها هرگز برای لذت خواندن، کتاب نمی‌خوانند. تقریباً نیمی (47‌درصد) آمریکایی‌ها سالانه 10 یا تعداد کمتری کتاب می‌خوانند. تقریباً یک‌سوم (31‌درصد) آمریکایی‌ها می‌گویند که معمولاً بین یک تا پنج کتاب در سال می‌خوانند. 16‌درصد دیگر می‌گویند که سالانه بین شش تا 10 کتاب می‌خوانند؛ درحالی‌که 12‌درصد می‌گویند که اصلاً کتاب نمی‌خوانند. دراین‌تحقیق همچنین مشخص شده که به‌طورکلی زنان بیشتر از مردان کتاب می‌خوانند. مردان (34‌درصد) و زنان (29‌درصد) پاسخ داده‌اند که در سال بین یک تا پنج کتاب می‌خوانند و 18‌درصد مردان در مقابل 14‌درصد از زنان، خواندن شش تا 10 کتاب در طی یک‌سال را اعلام کرده‌اند؛ اما زنان بیشتری درمقابل اذعان داشته‌اند که بین 11 تا 15 کتاب در سال می‌خوانند (10‌درصد از زنان در مقابل هشت‌درصد از مردان) و برای مطالعه 16 تا 20 کتاب این آمار به (هشت‌درصد از زنان در مقابل پنج‌درصد از مردان) می‌رسد. همچنین نه‌درصد از زنان گفته‌اند که بیش از 50 کتاب در سال می‌خوانند؛ درحالی‌که این آمار برای مردان، تنها دودرصد بوده است. درعین‌حال، انگیزه‌های افراد از کتاب‌خواندن نیز بسیارگسترده است؛ داده‌های YouGov نشان می‌دهد که دوسوم (66‌درصد) از مردم می‌گویند «هرگز» برای لذتِ خواندن، کتاب نمی‌خوانند. 11‌درصد دیگر می‌گویند که آن‌ها «هرروز» را برای لذت، کتاب می‌خوانند؛ نیز تعداد مساوی (11‌درصد) می‌گویند که دو تا شش‌روز در هفته برای لذت‌بردن کتاب می‌خوانند. دراین‌نظرسنجی آمده که مردان (69‌درصد) کمی بیشتر از زنان (63‌درصد) احتمال دارد که بگویند «هرگز» برای لذتِ خواندن، کتاب نمی‌خوانند. درمورد نحوه کتاب‌خوانی نیز راه‌های مختلفی هست؛ وقتی نوبت به فرمت‌های ترجیحی برای خواندن می‌شود، تقریباً نیمی از مردم، کتب فیزیکی را بیشتر از کتاب‌خوان‌های الکترونیکی یا سایر قالب‌ها انتخاب می‌کنند. حدود یک‌چهارم (26‌درصد) می‌گویند که آن‌ها معمولاً کتاب چاپی می‌خوانند. تعداد تقریباً برابر (24‌درصد) می‌گویند که به‌طورمعمول کتاب‌هایی با جلد سخت می‌خوانند. 16‌درصد دیگر کتاب‌های الکترونیکی خوانده‌اند و 65‌درصد «هیچ‌کدام از این‌ها» را انتخاب نکرده‌اند. زنان کمی بیشتر از مردان گفته‌اند که کتاب‌هایی با جلد شومیز (28‌درصد در مقابل 23‌درصد)‌، کتاب‌های با جلد گالینگور (26‌درصد در مقابل 23‌درصد) و کتاب‌های الکترونیکی (17‌درصد در مقابل 15‌درصد) را می‌خوانند. گزارش دیگری که توسط MSN (پایگاه اینترنتی متعلق به شرکت مایکروسافت) در تاریخ 29 آوریل 2020 منتشر شده نیز نتایج قابل‌تأملی درباره عادات مطالعه افراد نشان می‌دهد. دراین‌گزارش آمده که درصد بیشتری از مردان، خواندن کتاب را با رسیدن به صفحه 50 متوقف می‌کنند؛ اما مطالعه‌ها نشان می‌دهد که زنان احتمالاً تا پایان صفحه 100 استقامت می‌کنند! براساس گزارش جدید؛ زنان احتمالاً بیشتر از مردان در مطالعه استمرار دارند. این جملات در ادامه مطلبی عنوان شده که تنها پنج‌درصد از کتاب‌های الکترونیکی توسط بیش از 75‌درصد از خوانندگان کاملاً خوانده شده‌اند و این آمار ازسوی تلگرام، چنین کامل می‌شود که در 60‌درصد از کتاب‌های الکترونیکی فقط 25 تا 50‌درصد از خوانندگانی که آن‌ها را شروع می‌کنند، به پایان رسانده‌اند. شرکتی به‌نام Jellybooks نیز که همیشه داده‌هایی ازاین‌دست را جمع می‌کند، در سال 2016 اعلام کرده که 50 تا 100‌صفحه اول هر کتاب تعیین‌کننده است؛ زیرا دراین‌بازه اکثر مردم، خواندن یک کتاب را رها می‌کنند. بااین‌اوصاف، اگر یک شخص از این‌نقطه عبور کند، احتمالاً اتمامِ کتاب ازسوی او بیشتر می‌شود. دراین‌گزارش که توسط یک مؤسسه داده‌پردازی انگلیسی ارائه شده؛ براساس یافته‌های مختلف، جنبه‌های دیگری نیز موردتوجه قرار گرفته که ازجمله آن‌ها می‌توان به درصد اقبال عمومی نسبت به‌شیوه‌های مختلف کتاب‌خوانی اشاره کرد. یافته‌های این مرکز نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر، محبوبیت کتاب‌های الکترونیکی افزایش یافته است و ناشران کتاب‌های سنتی کاغذی برای کشف راه‌هایی برای کشف ذائقه جدید خوانندگان در‌تکاپو هستند. شرکت‌هایی مانند «آمازون» و «کوبو» داده‌های متعددی درمورد عادات خواندن دارند و ناشران کتاب اکنون درتلاش‌اند تا روش‌هایی برای به‌دست‌آوردن بینشی مشابه برای مطالعه و اشتیاق دوباره افراد به خواندن کتاب‌های کاغذی پیدا کنند. گزارش اخیر نشان داده که فروش کتاب‌های کاغذی از سال 2014 به‌طور مداوم روبه‌افول بوده است. بااین‌حال، کتاب‌های صوتی در‌حال‌شکوفایی هستند و اکنون سریع‌ترین بخش درحال‌رشد بازار را شامل می‌شوند و فروش آن‌ها بین سال‌های 2013 تا 2017‌، 150‌درصد افزایش یافته. نکته جالب‌ این‌است‌که اگرچه بسیاری‌ازافراد فکر می‌کنند دیگر دوره شعر و شاعری به پایان رسیده؛ اما زبانِ بازار چیز دیگری‌ست؛ کتاب‌های شعر با افزایش 66‌درصدی محبوبیت بین سال‌های 2013 و 2018‌، جذابیت‌های خود را گسترش می‌دهند. این گزارش این‌مسئله را به طرفداران فزاینده آنلاین جملات ادبی قصار و مخاطبان مجازی شاعر نسبت می‌دهد. «سوفیا وودلی» و «الیور مانتل»؛ نویسندگان آخرین گزارش از آژانس مخاطبان، می‌گویند: «تحقیقات درباره اینکه چه‌کسی چه کتابی می‌خواند، چه‌زمانی و به‌چه‌شکلی، ادامه دارد. اینکه چه‌چیزی باعث می‌شود خوانندگان از کتاب‌خواندن دلسرد شوند و اینکه چگونه ذائقه خواندن با ذائقه فرهنگ یا رسانه‌های جمعی (یا نه) با ذائقه درارتباط است. به‌عنوان‌مثال؛ انگلیسی‌ها داستان‌های کلاسیک‌های ادبی را بیشتر انتخاب می‌کنند. محققان درمورد 2000 بزرگ‌سال انگلیسی تحقیق کردند و دریافتند که تقریباً نیمی از آن‌ها (48‌درصد) عشق به خواندن داستان‌های کلاسیک را دوباره کشف کرده‌اند. بیش از یک‌پنجم (21‌درصد) مردم ادعا می‌کنند که از اوقات فراغت برای لذت‌بردن از یک اثر ادبی عالی استفاده کرده‌اند. 11درصد برای اولین‌بار، خواندن «کشتن مرغ مقلد» اثر «هارپر لی» را آغاز کرده‌اند؛ درحالی‌که یک‌نفر از 10نفر از «اولیور توئیست»؛ اثر کلاسیک «چارلز دیکنز» یاد می‌کند. 18‌درصد اعتراف می‌کنند که تلاش کرده‌اند رمانی کلاسیک یا برنده جایزه را برای خواندن درنظر بگیرند؛ درحالی‌که 34‌درصد اظهار داشتند که آن‌را می‌خوانند؛ اما بسیارآرام. یکی از هر 20‌نفر (چهاردرصد) به دروغ‌گفتن درباره کتاب‌هایی که خوانده‌اند، اعتراف می‌کنند تا در مقابل دوستان و خانواده بافرهنگ‌تر ظاهر شوند و 14‌درصد می‌گویند که وقتی‌که کتابی را در دست می‌گیرند، خیلی‌راحت از رسانه‌های اجتماعی دور می‌شوند. برای بسیاری از طرفداران ادب و فرهنگ، این دلگرم‌کننده است که 21‌درصد از مردم برای خواندن یا شروع به کتاب‌خوانی از برخی از بزرگ‌ترین و نمادین‌ترین آثار ادبیات در دوران مدرن استفاده کرده‌اند». ازسویی، همان‌گونه که درمورد تمام مباحث مطرح‌شده در حوزه‌های مختلف، یافته‌های علمی و نظرات کارشناسی متفاوت و بعضاً ضدونقیضی وجود دارد، در گزارشی منتشره در Sciencenorway نیز با رد تفاوت قابل‌اعتنا در مقوله کتاب‌خوانی زنان و مردان، آمده است که مردان اگر نه کمتر؛ اما به‌اندازه زنان کتاب می‌خوانند و اضافه می‌کند؛ این‌نکته حداقل وقتی صحبت از کتاب‌های صوتی‌ست، کاملاً معتبر است. این گزارش می‌افزاید: «مدت‌هاست حقیقتی وجود دارد که زنان بیشتر از مردان کتاب می‌خوانند؛ مثلاً براساس آمار و ارقام یک مؤسسه تحقیقاتی در نروژ، در آنجا 16‌درصد از مردان و 32‌درصد از زنان کتاب‌های فیزیکی می‌خوانند؛ اما کتاب‌های صوتی داستان دیگری دارد. علت آمارهای مبتنی‌بر تفاوت‌های جنسیتی در کتاب‌های صوتی چیست؟ یک مطالعه جدید سوئدی درباره عادات کتاب صوتی افراد، نشان می‌دهد که تفاوت جنسیت درمورد این‌نوع از ادبیات مصرفی به‌میزان قابل‌توجهی کمتر است. حتی تحقیقات تازه‌ای این یافته را تأیید می‌کند که پسران 18 تا 20‌ساله که در سرویس کتاب صوتی BookBeat در سوئد اشتراک مجازی دارند، به‌طورمتوسط روزانه 100‌دقیقه به کتاب‌های صوتی گوش می‌دهند؛ درحالی‌که دختران با همین میانگین سنی 90‌دقیقه به کتاب‌های صوتی گوش کرده‌اند». الیزا تاترسال والین؛ محقق دانشکده کتابداری و اطلاع‌رسانی سوئد می‌گوید: «تحقیقات نشان می‌دهند که زنان معمولاً بیشتر از مردان در امر خواندن کوشا هستند؛ اما حتی در هنگام خواندن ازطریق گوش‌دادن نیز آمار نسبتاً عادلانه به‌نظر می‌رسد. ازهمین‌رو به‌نظر می‌رسد که اختلاف جنسیت دراین‌حوزه درحال‌کاهش است». والین معتقد است که تاحدزیادی آمار‌ها درباره افرادی‌که در BookBeat مشترک هستند، معادل مشترکان Audible در ایالات متحده و انگلیس است. این سرویس بیش از 80‌هزارمشترک دارد. ازسویی، توجه به این‌نکته حائزاهمیت است که افرادی‌که در برنامه‌های ارائه کتاب صوتی مشترک هستند، معمولاً علاقه بالایی به خواندن دارند؛ بنابراین، این‌افراد نماینده میزان مطالعه برای کل جمعیت سوئد نیستند. او معتقد است که گوش‌دادن، به روشی برای جذب افراد به ادبیات تبدیل شده است. ماریکا لادرس؛ استاد دانشگاه اسلو نیز باتأکیدبر اهمیت کتاب‌های صوتی در دنیای امروز می‌گوید: «اگر خدمات پخش کتاب صوتی به افراد بیشتری کمک می‌کند که کتاب بخوانند و موجب می‌شود که افراد بیشتری وقت بیشتری را برای خواندن کتاب بگذرانند، این خود دلگرم‌کننده است». او به‌تازگی نظرسنجی درمورد سرویس‌های مختلف مطالعه در نروژ و نحوه استفاده مردم از آن‌ها انجام داده. او و همکارانش مصاحبه‌هایی را با 29 کاربر استریم آغاز کرده و نتیجه نظرسنجی را با 1511‌نفر در پاییز 2018 اعلام کردند. همانند مطالعه سوئدی، تحقیقات او نیز نشان می‌دهد که مردان جوان بیشترین وقت را برای گوش‌دادن به کتاب‌های صوتی می‌گذرانند. لودرز می‌گوید: «در میان کسانی‌که روز قبل از پاسخ‌دادن به نظرسنجی، به کتاب‌های صوتی گوش می‌کردند، مردان به‌طورمتوسط 85‌دقیقه و زنان 77‌دقیقه برای این‌مقوله وقت اختصاص داده بودند»؛ اما مانند نظرسنجی سوئد، این‌ها افرادی هستند که علاقه‌ای بیش‌ازحد متوسط به کتاب‌خواندن دارند؛ بنابراین، ما واقعاً درمورداینکه چه‌تعداد از افراد در نروژ به کتاب‌های صوتی گوش می‌دهند، نمی‌توانیم آمار دقیقی ارائه دهیم. درعین‌حال برخلاف مطالعه سوئدی، محققان نروژی نیز نمونه‌ای از جمعیت را بررسی کرده‌اند که نشان می‌دهد چندنفر درواقع عضو یکی از برنامه‌های مطالعه کتاب صوتی هستند و براساس این تحقیق در اینجا معلوم می‌شود زنان بیش از مردان دراین‌فضاها حضور دارند؛ 16‌درصد از زنان و 11‌درصد از مردان در نروژ از جریان کتاب صوتی استفاده می‌کنند. این‌نکته را نیز باید درنظر داشت که این‌ارقام مربوط به افرادی نیست که کتاب‌های صوتی خریداری کرده یا به‌امانت می‌گیرند؛ بلکه برای افرادی‌ست که در برنامه‌های کتاب صوتی نروژی مانند Fabel و Storytel مشترک هستند. ازسوی‌دیگر ماریکا لادرز؛ استاد گروه رسانه و ارتباطات دانشگاه اسلو می‌گوید: «باید درنظر داشت؛ کسانی‌که از خدمات کتاب صوتی استفاده می‌کنند، هنوزهم درحال‌خواندن کتاب هستند اما کتاب را با قالب‌های دیگری نیز می‌خوانند. میانگین، این‌افراد 16‌دقیقه کتاب‌های کاغذی و 12‌دقیقه کتاب‌های الکترونیکی را می‌خوانند». او می‌افزاید: «این جالب است؛ زیرا نشان می‌دهد که کتاب‌ها در قالب‌های مختلف و به‌اشکالِ مختلف همچنان حضور دارند و بعید است که جریان‌های صوتی، جایگزین قالب‌های دیگر شوند». طبق آمار ارائه‌شده، 70‌درصد از افرادی‌که به کتاب صوتی گوش می‌دهند، با این جمله موافق هستند: «من دوست دارم وقتی کار دیگری می‌کنم، به کتاب‌ها هم گوش دهم». اکثر این‌افراد بیان کرده‌اند که با ترکیب کتاب و هدست، فضای خاصی را برای خود ایجاد می‌کنند که می‌توانند حین انجام کارهای خانه، پیاده‌روی، سوارشدن به تراموا برای رفتن به محل کار، رانندگی، آشپزی، ورزش و ... چندکار را هم‌زمان انجام دهند و این نشان می‌دهد که چقدر قابلیت انعطاف‌پذیری در دنیای امروز مهم است. برای برخی‌ازافراد گوش‌دادن به کتاب بدان‌معناست که فعالیتی کمی خسته‌کننده مانند مطالعه، به‌طور قابل‌توجه لذت‌بخش‌تر می‌شود و شاید انجام آن به‌این‌شیوه ساده‌تر باشد. لیا پرایس؛ استاد ادبیات انگلیسی دانشگاه هاروارد، در گفت‌وگویی که با مجله «پراسپکت» انجام داده درمورداینکه آیا گوش‌دادن به کتاب واقعاً به‌معنای خواندن آن است؟ می‌گوید: «شاید در گذشته نوعی منزلت اجتماعی محسوب می‌شد که اگر اشراف‌زاده بودید، درحالی‌که داشتید موهایتان را مرتب می‌کردید، خدمتکاری پشت صندلی‌تان می‌ایستاد و با صدای بلند برایتان کتاب می‌خواند؛ این نوعی مصرف حریصانه است. هرچند، می‌توانست در قالب گروهی از مردان طبقه کارگر نیز درآید که کسی روزنامه را با صدای بلند در جمع برایشان می‌خوانده؛ به‌بیان‌دیگر، رواج دوباره بلندخوانی را می‌توان تاحدزیادی به مشکل استفاده از وقت‌های مرده نسبت داد. از اوایل قرن نوزدهم، زمان رفت‌وآمد روزانه از بهترین زمان‌های مطالعه بوده است.
عصر طلایی روزنامه در قرن نوزدهم، عصر طلایی خطوط ریلی نیز بوده است. می‌بینید که امروز کتاب صوتی جایگزین روزنامه در قطار شده است». به‌نظر می‌رسد تغییری در نحوه و زمان خواندن کتاب و همچنین گوش‌دادن به کتاب‌های صوتی ایجاد شده؛ پدیده‌ای که با ظهور رسانه‌های جدید و تغییر شکل زندگی افراد اتفاق می‌افتد. شاید بسیاری همچنان براین‌باور باشند که آمار مطالعه در جهان ناامیدکننده است؛ اما شاید واقعیت این‌است‌که حالا ما، در زمان‌های مختلف و به‌اشکال متنوعی کتاب می‌خوانیم».

سروناز بهبهانی