مروری بر وضعیت علم، فناوری و نوآوری در ایران براساس گزارش علم یونسکو در سال 2021 نشان میدهد که استارتآپها و شرکتهای دانشبنیان و خلاق در پنجسالگذشته رشد کردهاند. بهگزارش معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری؛ بررسی وضعیت علم، فناوری و نوآوری در ایران در آخرین گزارش علم یونسکو سال 2021 که خردادماه 1400 توسط سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) منتشر شده نشان میدهد کشورمان درزمینه شکلگیری شرکتهای دانشبنیان و خلاق، تحقیق و توسعه و ایجاد پهنههای نوآوری رشدی شتابان را تجربه کرده است. دراینگزارش تأکید شده که «توسعه شتابدهندهها و مراکز نوآوری در 5سالاخیر منجر به افزایش سریع استارتآپها و شرکتهای دانشبنیان شده است. افزایش صادرات شرکتهای دانشبنیان و خلاق در دوران تحریم و تمرکز و تشویق آنها به رفع نیازها درزمینه تولید محصولات و ارائه خدمات دانشبنیان در داخل کشور نمونههایی از این رشد شتابان است». همچنین این گزارش به اصلاحات و قانونگذاریهای مختلفی که با هدف رفع موانع رقابت در بازار ایران تدوین شده هم گریزی زده و اینکار را قدمی اثرگذار در تأمین نوآوری و بهبود قابلملاحظه وضعیت علم و فناوری در کشور دانسته است. دراینگزارش آمده است: «در پنجسالگذشته نوآوری در ایران توسعه سریعی داشته و تا پایان سال گذشته، 49 شتابدهنده و 113 مرکز نوآوری با مشارکت بخش خصوصی به استارتآپها خدمات پرداخت کردهاند».
تولید داخلی 95درصد داروهای مصرفی
پیشرفتها و توانمندی بالای فناوری زیستی و دارویی ایران هم دراینگزارش موردتأکید قرار دارد. اینکه 95درصد داروهای مصرفی و دوسوم ماده مؤثره داروها بهصورت داخلی تولید شدهاند. همچنین صادرات داروهای زیستی ایرانی به بازار اروپا بهخصوص کشور آلمان یکی از نقاط قوت توسعه ایران دراینزمینه است. گزارش علمی یونسکو سال 2021 تأکید دارد که تلاشها برای ارتقای نوآوری در بخش فناوری زیستی ازطریق راهاندازی شتابدهنده تخصصی نظیر پرسیس ژن (توسط شرکت سیناژن) نیز یکی از نمادهای توسعه در ایران است. افزایش تعداد شرکتهای دانشبنیان و خلاق بخش فناوری زیستی و نانو و رشد فروش و صادرات آنها نمونهای از توسعه زیستبوم فناوری و نوآوری در فناوریهای مدرن در ایران محسوب میشود.
حمایتهای معاونت علمی برای تولید تجهیزات مقابله با کرونا
یکیدیگر از موضوعات مهم این گزارش، «نقش شرکتهای دانشبنیان و فناور در دوران کرونا»ست. دراینگزارش بر حمایتهای معاونت علمی و فناوری رئیسجمهوری و صندوق نوآوری و شکوفایی برای تولید تجهیزات پیشرفته و لوازم پیشگیری، تشخیص و درمان کرونا در زمانی کوتاه پس آغاز همهگیری در کشور تأکید و بهعنوان تجربهای مثبت و مؤثر معرفی شده است.
رشد سریع رتبه کشور در شاخص جهانی نوآوری
گزارش علمی یونسکو، به رشد سریع رتبه کشور در شاخص جهانی نوآوری که منعکسکننده وضعیت کلی نوآوری شامل ورودیها و خروجیهای نوآوریست نیز اشاره دارد. دراینتحقیق آمده این شاخص در ایران از سال 2015 تا 2019 با بهبود مستمر از رتبه 106 به 61 رسیده است یعنی رشد 45پلهای ایران دراینشاخص. دراینبازه زمانی افزایش تعداد پتنتهای ثبتشده ایرانیان در دفتر ملی مالکیت فکری و نیز مراجع معتبر بینالمللی استمرار داشته است.
افزایش اشتغال ایرانیان خارجازکشور در استارتآپها
برنامه بازگشت ایرانیان متخصص خارجازکشور که توسط معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری بهاجرا درآمده هم دراینپژوهش بینالمللی موردتوجه قرار گرفته است. برنامهای که منجر به اشتغال تعداد زیادی از ایرانیان مقیم خارج در استارتآپها (354نفر در سال 1397) و تأسیس استارتآپ (100 استارتآپ با بیش از 3هزارنفر کارکنان در سال 1397) شده. همچنین دراینگزارش تأکید شده است؛ اتخاذ رویکرد توسعه زیستبوم فناوری و نوآوری در کشور با حمایت از شرکتهای دانشبنیان و خلاق و استارتآپها در فناوریهای پیشرفته با محوریت معاونت علمی و فناوری؛ ازجمله سیاستکلیدی توسعه علم، فناوری و نوآوری ایران در سالهای اخیر است.
اشتغالزایی در پارکهای فناوری
دراینگزارش، به نسلهای مختلف توسعه پهنههای نوآوری نیز اشاره شده. پارک فناوری پردیس، کارخانههای نوآوری آزادی و هایوی در پیادهسازی موفق این رویکرد نقشی چشمگیر داشتهاند. کارخانه نوآوری آزادی 3500 شغل برای فارغالتحصیلان دانشگاهی و کارآفرین جوان ایجاد کرده که در کنار ششهزارنفر نیروی 500 شرکت مستقر در پارک فناوری پردیس، در توسعه نوآوری نقشآفرینی میکنند. ناحیه نوآوری شریف نمونهای دیگر در پیادهسازی رویکرد حمایت از زیستبوم فناوری و نوآوری است که میزبان بیش از 500 استارتآپ است. وضعیت مناسب ایران در برابری جنسیتی دانشجویان آموزش عالی که آمارها گواهی میدهند درحالحاضر 6/46درصد از دانشجویان زن هستند، از دیگر نقاط قوت حوزه علم، فناوری و نوآوری ایران توصیف شده است.
بهبود شاخص کسبوکارهای اینترنتی
توسعه اقتصاد دیجیتال با رشد شرکتهایی نظیر اسنپ، تپسی، آپارات، دیجیکالا، دیوار و کافهبازار با حمایتهای متنوع دولت؛ مخصوصاً ستاد توسعه فناوریهای هوشمندسازی و اقتصاد دیجیتال معاونت علمی و فناوری و ایجاد اتحادیه کسبوکارهای اینترنتی بهبودی قابلملاحظه در حوزه فناوری و نوآوری در ایران محسوب میشود.
رشد مستمر تولیدات علمی
رشد مستمر تولیدات علمی قابلملاحظه ایران در دهه اخیر بهویژه در دولت تدبیر و امید، در حوزههای نظیر فناوری نانو و زیستی و حمایتهای مؤثر از دانشمندان برتر کشور در قالب برنامه فدراسیون سرآمدان و فراهمکردن زمینه بازگشت 1400 متخصص ایرانی و حمایت از ثبت پتنت دانشمندان ایرانی در مراجع بینالمللی، نمونههایی از حمایت فعال دولت دراینراستا محسوب میشوند.
ایستادگی در مقابل تحریمها با کمک اقتصاد مقاومتی
سیاستهای اقتصاد مقاومتی بهعنوان مکانیسمی مهم در غلبه بر چالشهای ناشی از تحریمهای ظالمانه آمریکا و ارتقای توانمندی فناورانه و تولیدی برای کاهش وابستگی کشور به واردات فناوریها و محصولات صنعتی موردبحث قرار گرفته. این گزارش به لزوم توجه جدی به توسعه صادرات با توانمندی ایجادشده در شرکتهای دانشبنیان و خلاق و استارتآپها اشاره کرده که موردتوجه جدی دولت در سالهای اخیر نیز بوده است. توجه بیشتر به تقاضای بازار و نیز ارتقای مهارت در آموزش عالی ایران برای کاهش نرخ بیکاری فارغالتحصیلان، ارتقای تحقیق و توسعه در بخش کسبوکار (شرکتهای دولتی و خصوصی) و افزایش سهم منابع تجدیدپذیر از سبد انرژی کشور و نیز غلبه بر چالشهای زیستمحیطی نظیر آلودگی هوا با راهحلهای علمی و فناورانه از مهمترین پیشنهادهای این گزارش برای ارتقاء وضعیت علم، فناوری و نوآوری در ایران است.