کد خبر:
354600
| تاریخ مخابره:
۱۴۰۳ سه شنبه ۱۱ ارديبهشت -
08:11
خلیج فارس؛ قلب جغرافیای روابط بین‌الملل
«خلیج‌فارس» برای جهان، منطقه و ایران اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد؛ به‌گونه‌ای‌که آن‌را «هارتلند» نظام بین‌الملل در قرن ۲۱ نامیده‌اند. این دریای نیمه‌بسته، از دید بسیاری؛ مهم‌ترین فضای ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیک ایران به‌شمار می‌آید. جمهوری اسلامی ایران برای تقویت امنیت بومی و خوداتکا در منطقه خلیج‌فارس و جهت مقابله با تهدیدات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دراین‌منطقه، نیاز به حفظ اقتدار دارد. باتوجه‌به مسائل موجود نیل به‌این‌هدف و حرکت درراستای تأمین منافع ملی امری پرچالش است. بخش‌هایی از مقاله «راهبردهای قدرت آفرین جمهوری اسلامی ایران در خلیج‌فارس» به‌همت «نادر جوانی»، «فتح‌الله کلانتری»، «ابراهیم ایجابی» و «علی ایمانی» را دراین‌باره می‌خوانیم.
در منطقه خلیج‌فارس حجم بالایی از منازعات وجود دارد. اختلافات قومی، مذهبی و تاریخی، درگیری مرزی، سوءتفاهمات و اختلافات سیاسی از جمله عوامل واگرایی دراین‌منطقه بوده و هست. حضور و دخالت بازیگران فرامنطقه‌ای نیز باعث گسترش مناقشات و افزایش ناامنی دراین‌حوزه ژئوپلیتیکی شده است. جمهوری اسلامی ایران حضور قدرت‌های خارجی را یکی از عوامل اصلی ناامنی و بی‌ثباتی دراین‌منطقه می‌داند ازطرفی کشورهای جنوب خلیج‌فارس امنیت و ثبات منطقه را در خرید و انباشته کردن سلاح و در سایه حضور این قدرت‌ها می‌بینند. ایران به‌عنوان قدرتمندترین کشور منطقه، بیشترین هزینه را برای امنیت خلیج‌فارس تحمل کرده درحالی‌که کشورهایی که کمترین مرز مشترک را با این آبراه راهبردی دارند از منابع و منافع بی‌شمار این خلیج بهره‌مند می‌شوند. منطقه‌ای که از زمان‌های گذشته از نظرگاه جوامع مختلف والاترین دید ژئوپلیتیک و استراتژیک را داشته و همچنان دارد، خلیج منطقه فارس است. این‌منطقه همچنین دارای منابع عظیم انرژی، شاهراه ترانزیت انرژی و اهمیت اقتصادی، نظامی و راهبردی‌ست. دراین‌حوزه طی چهاردهه‌اخیر سه رخداد مهم: تهاجم عراق به ایران، تهاجم عراق به کویت و سپس اشغال عراق توسط نیروهای فرامنطقه‌ای به‌رهبری آمریکا به‌وقوع پیوسته که بر اهمیت منطقه مذکور افزوده. امنیت این‌حوزه نه‌تنها برای کشورهای منطقه حیاتی‌ست بلکه امنیت مناطق هم‌جوار از آسیای میانه گرفته تا مدیترانه و امنیت جهانی به‌خاطر منابع نفتی آن، به امنیت خلیج‌فارس وابسته است و جمهوری اسلامی هم به‌دلیل داشتن بیشترین طول ساحل شمالی و ظرفیت‌های بالا نقش مهمی در امنیت نظامی و تبدیل این امنیت به اهرم‌های قدرت دارد. خلیج‌فارس محور ارتباط بین اروپا، آفریقا، آسیای جنوبی و جنوب‌شرقی و بخشی از یک سیستم ارتباطی‌ست که دو دریای مدیترانه و سرخ و دو اقیانوس هند و اطلس را به‌هم پیوند می‌دهد. از دیرباز خلیج‌فارس یک چهارراه ارتباطی دریایی محسوب می‌شده و ازاین‌رو بنادر خلیج‌فارس لنگرگاه مناسبی برای کشتی‌ها بوده‌اند. روزگاری منطقه خلیج متعلق به دو امپراتوری عثمانی و ایران بود که به علل تعارض دینی، زبانی و مدام قومی، در‌حال‌کشمکش و ستیز با یکدیگر بودند. ضعف و فروپاشی دو قدرت مذکور، انگلستان را میدان‌دار مدیریت این‌منطقه ساخت. بخشی از مشکلات موجود در منطقه خلیج‌فارس که از زمان شکل‌گیری‌شان به‌دست انگلیسی‌ها تاکنون لاینحل باقی مانده، اختلاف‌های ارضی و مرزی بین دولت‌های خلیج‌فارس و سیاست‌های توسعه‌طلبانه بعضی از دولت‌ها از مهم‌ترین عواملی‌ست که صلح، امنیت و همگرایی منطقه‌ای را با مشکل‌های متعدد مواجه می‌سازد. جغرافیای اقتصادی به زیرساخت‌ها و صنایع و تأسیسات شهری اشاره دارد که در اقتصاد منطقه شامل جاده‌ها، بندرها، فرودگاه‌ها، خطوط لوله، تأسیسات انرژی، کارخانه‌ها، کشتزارها و اسلوب‌های تجاری سهیم هستند. مهم‌ترین عامل استراتژیک خلیج‌فارس وجود منابع عظیم نفت و گاز است؛ طوری‌که این‌منطقه را «مخزن نفت جهان» نام نهاده‌اند. حیات اقتصادی و نظامی-سیاسی بسیاری از این‌کشورها به‌‌ویژه جوامع اروپایی و ژاپن به ادامه بی‌وقفه جریان نفت از حوزه خلیج‌فارس وابسته است. درواقع، منطقه خلیج‌فارس افزون‌بر موقعیت ژئوپلیتیک، موقعیت ژئواکونومیکی دارد. خلیج‌فارس در قلب جهان اسلام واقع شده و فاصله آن با کرانه‌های شرقی و غربی دنیای اسلام تقریباً برابر است. احیای اندیشه ناب محمدی(ص) در‌پی ظهور و پیروزی انقلاب اسلامی به‌رهبری حضرت امام‌خمینی(ره) باعث نشر آن از این‌منطقه به سراسر جهان اسلام شد. وجود ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین کشور شیعی منطقه در کنار عراق و شیعیان بحرین، بزرگ‌ترین جمعیت مذهبی منطقه را ایجاد کرده که ازمنظر الهام‌بخشی ازسوی ایران حمایت و هرگونه اقدام دولت‌های منطقه بر ضد شیعیان موجب واکنش تهران می‌شود. وجود رقابت‌های منطقه‌ای و تنش‌های ناشی‌ازآن، این‌منطقه را به یکی از بازارهای فروش تسلیحات جهانی تبدیل کرده. ورود بی‌رویه سلاح‌های پیشرفته و فوق‌پیشرفته، بدون‌درنظرگرفتن ظرفیت و توان منطقه باعث بی‌ثباتی و حضور نظامی قدرت‌های بیگانه به‌بهانه ایجاد صلح و امنیت در منطقه شده است. دولت‌های جنوب خلیج‌فارس از چهاردهه‌گذشته تاکنون تلاش کرده‌اند تا خصومت‌ها و رقابت‌های ناهمگون نظامی در منطقه را تقویت و ازسویی، سرمایه‌های هنگفتی را صرف خرید سلاح‌های غربی کنند. ازآنجاکه منطقه خلیج‌فارس دارای شکاف بزرگ ژئوپلیتیک یا به‌عبارتی دارای ساختار شکننده سیاسی‌ست جوامع منطقه خصوصاً بازیگران اصلی آن دارای ماهیت و نگرش‌ها و علایق ژئوپلیتیکی متفاوتی هستند و به‌همین‌خاطر به‌عنوان رقیب یکدیگر متجلی می‌شوند. تجلی قطب‌های قدرت متعدد و متنوع در یک منطقه ژئوپلیتیکی آن‌را شکافدار می‌کند و انسجام منطقه‌ای را با چالش مواجه می‌سازد. نهایتاً هریک‌از این‌کشورها دیدگاه‌هایی به امنیت پیدا می‌کنند که بعضاً با یکدیگر متفاوت و حتی متضاد است. براساس محاسبات انجام‌شده دراین‌پژوهش، موقعیت راهبردی جمهوری اسلامی ایران برای نیل به اقتدار در وضعیت محافظه‌کارانه به‌معنای حفظ وضع موجود و معطوف به قوت قرار دارد که سمت تهاجمی خفیف و معطوف به قوت درحال‌حرکت است. هفت راهبرد اصلی برای حرکت کشور از وضع موجود به‌سوی اهداف بلندمدت و کسب قدرت اول در منطقه خلیج‌فارس به‌ترتیب اولویت ذیل تدوین شده است:
1. استفاده از خودکفایی و خوداتکایی صنایع دفاعی، توان موشکی و پهپادی کشور، توجه به سواحل کم سایر کشورها و گرانیگاه تنگه هرمز و تسلط ایران بر تنگه، کمک به ایجاد تونل دریایی برای انتقال انرژی و بردن رقابت بر سر استفاده بیشتر از میادین نفتی و گازی مشترک درجهت مقابله با سیطره غربی‌ها و حضور نظامی آمریکا در کشورهای خلیج‌فارس درراستای اقتدار کشورمان در خلیج‌فارس.
2. استفاده از موقعیت ژئواستراتژیک، سواحل گسترده، وسعت و شکل مرز دریایی، موقعیت ارتباطی و شاهراهی ایران در خلیج‌فارس و بهره‌برداری از سواحل کم سایر جوامع، گرانیگاه تنگه هرمز و ایجاد بازارچه‌های مرزی مشترک و افزایش اعتماد و تحکیم روابط دیپلماتیک ایران با کشورهای خلیج‌فارس جهت مقابله با نفوذ و ائتلاف سیاسی آمریکا و اسرائیل و نهایتاً افزایش اقتدار جمهوری اسلامی ایران دراین‌منطقه.
3. تشکیل اتحادیه اقتصادی در خلیج‌فارس، استفاده بهینه از منابع معدنی و طبیعی مشترک، ایجاد اعتماد، ایجاد روابط دیپلماتیک با کشورها و بهره‌برداری از نفوذ و اشراف عملیاتی ایران، خودکفایی و خوداتکایی صنایع دفاعی، توان موشکی و پهپادی و اشرافیت و نفوذ دریایی جمهوری اسلامی و توجه به اعتقاد مشترک کشورهای این‌منطقه به دین مبین اسلام به‌منظور مقابله با عادی‌سازی روابط، نفوذ و حضور نظامی آمریکا و رژیم صهیونیستی در خلیج‌فارس و با جلوگیری از ایجاد و تقویت روابط آن‌ها با برخی از کشورهای منطقه، همچنین مقابله با مقوله پیوستن رژیم صهیونیستی به سنتکام.
4. استفاده از عمق پدافندی سواحل، کارکرد موقعیت ریملندی و مزیت ژئوپلیتیکی جزایر سه‌گانه ایرانی برای نفوذ در خلیج‌فارس و بهره از منابع معدنی و طبیعی مشترک در خلیج‌فارس و تشکیل اتحادیه اقتصادی دراین‌منطقه و توجه کافی به قومیت‌ها در خلیج‌فارس و ایجاد بازارچه‌های مرزی مشترک دراین‌منطقه جهت مقابله با نفوذ و مشروعیت قدرت‌های رقیب و اتحادیه عرب دراین‌منطقه.
5. کمک به تسری اقتدار جمهوری اسلامی با تقویت خطوط انتقال انرژی، تشکیل بازارچه‌های مرزی مشترک، تنش‌زدایی روابط با عربستان و بهره از حس میهن‌دوستی ایرانیان و باتوجه‌به منافع مشترک بین ایران و قطر و باتکیه‌بر وسعت و شکل مرز دریایی، موقعیت ارتباطی و شاهراهی، عمق پدافندی سواحل و موقعیت ریملندی ایران درجهت نفوذ در کشورهای منطقه خلیج‌فارس و مقابله با قدرت نفوذ اتحادیه عرب و ایدئولوژی پان‌عربیسم و جلوگیری از افزایش گرایش‌های مختلف ضدشیعی.
6. بااتکابه مشروعیت و هویت تاریخی ایران در منطقه خلیج‌فارس و هویت متمرکز شیعی با محوریت ولایت‌فقیه و بهره از قدرت و نفوذ شیعیان و تقویت وحدت بین شیعه و سنی در کشورهای خلیج‌فارس و توجه کافی به قومیت‌ها و ایجاد بازارچه‌های مرزی مشترک دراین‌منطقه درجهت مقابله با نفوذ و مشروعیت رقبا.
7. استفاده از مزیت ژئوپلیتیکی جزایر سه‌گانه و سواحل گسترده ایران و تشکیل اتحادیه اقتصادی در خلیج‌فارس و استفاده از منابع معدنی و طبیعی مشترک و اعتقاد مشترک کشورهای این‌منطقه به دین اسلام و ایجاد اعتماد و ایجاد روابط دیپلماتیک با کشورها به‌منظور مقابله با مزیت کشوری مانند امارات از قرارگرفتن در کنار تنگه استراتژیک هرمز و شریان‌ها و مصادر حساس منطقه‌ای.