مجموعه «تئاتر محراب»؛ جلوه‌گاه جاودانگی هنرمندان اداره تئاتر
مجید ستایش
ساختمانی که اکنون به‌عنوان «مجموعه تئاتر محراب» می‌شناسیم؛ بخشی از مجموعه بنایی‌ست که در سال ۱۳۴۶ به‌عنوان «هنرمندان موسیقی پسران تهران» در تقاطع خیابان ولیعصر(عج) کنونی و چهارراه سپه، تأسیس شد. این‌مجموعه، در سال 1352 باعنوان «کارگاه ساختِ ساز» به مالکیت وزارت فرهنگ‌وهنر آن‌زمان درآمد و در سال 1360 فردی به‌نام نورالله حسینخانی که به‌عنوان «رئیس اداره تئاتر» کشور منصوب شده بود؛ تالار اجراهای موسیقایی (سالن اصلی) را از مجموعه یادشده، جدا؛ و به‌عنوان یک تالار مستقل برای اجراهای نمایشی، زیرنظر اداره تئاتر باعنوان «تالار محراب» فعال کرد. وی، نام این تالار را از گروه تئاتری که خود در سال 1358 تأسیس کرده بود؛ انتخاب کرد. اعضای اصلی گروه مذکور عبارت بودند از کریم اکبری‌مبارکه، رضا بیطرفان و مجید بهشتی. این‌گروه تا 1364 مشغول فعالیت بود. در سال تأسیس تالار محراب، نمایش‌های تعزیه در ایام محرم، مستمراً در حیاط این تالار برگزار؛ و در ۱۳۶۱ تالار مزبور، به‌عنوان پایگاه کانون تئاتر آئینی-سنتی کشور شناخته شد. در اردیبهشت 1361 که «مرکز هنرهای نمایشی» تأسیس شد؛ تالار محراب، از اداره تئاتر، جدا و به مرکز مزبور، واگذار شد و در سال بعد، نمایش‌های کودک‌ونوجوان، در آن به‌روی صحنه رفت. در سال 1364 در طبقه زیرین تالار اصلی، تالاری باعنوان «سالن کوچک» ساخته و افتتاح شد. از 1364 مجموعه تئاتر محراب، یک‌دهه، محل دائمی کانون تئاتر بانوان کشور شد. طی آن‌مدت، علاوه‌بر اجرای نمایش‌های حرفه‌ای، دانشجویان و هنرجویان بسیاری در رشته‌های عروسک‌گردانی، عروسک‌سازی، بازیگری و کارگردانی و ... دراین‌مجموعه، آموزش دیدند. در سال ۱۳۷۴ مجموعه تالار محراب، باعنایت‌به تأسیس اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی تهران، در سال قبلش، به این اداره‌کل واگذار؛ و پس از فرایندهای اداری مختلف، در اسفند همان‌سال، پست‌های سازمانی «بازیگر» و «کارگردان» (شامل ۷۰ عنوان) نیز به اداره‌کل یادشده، واگذار شد. تالار محراب، از 1379 تا 1386 به‌علت بازسازی ساختمان، تعطیل بوده و در اسفند سال 1386 با اجرای نمایش «سلیمان نبی(ع)» به‌نویسندگی و کارگردانی حمیدزاده صفایی؛ از هنرمندان رسمی اداره تئاتر، بازگشایی شده و تا هم‌اینک به فعالیت خود ادامه داده است. از کارگردان‌هایی که طی سال‌ها دراین‌مجموعه اجرای نمایش داشته‌اند، می‌توان به حمید لیقوانی، عباس ظفری، جواد انصافی، حسن فتحی، محمود عزیزی، مجید مظفری، داود فتحعلی‌بیگی، اعظم بروجردی، شهره صالحی لرستانی، حمید زاده صفایی، مهرداد کوروش‌نیا، سیروس همتی، مجید ستایش و... اشاره کرد. ازمنظر مدیریت مجموعه نیز در چهاردهه فعالیت، به‌ترتیب باید از ناصر بزرگمهر، اعظم بروجردی، جواد افشین‌نژاد، داود فتحعلی‌بیگی، پرویز شکفته، مازیار قلمی، محسن اکبریان، شهرام نوشیر، حسن نوروزنیا، محمدحسین قائدرحمت، علیرضا فارسی، ابراهیم گله‌دارزاده و مهرداد کوروش‌نیا نام برد. در سال ۱۳۹۹ ساخت دو سالن دیگر، در کنار سالن اصلی و سالن کوچک این‌مجموعه، آغاز شد و نهایتاً در 16 شهریور 1400 سالن‌های اخیر، افتتاح شده و یک پلاتو نیز به چهار سالن نهایی، اضافه شد؛ و سالن اصلی به «سالن استاد جعفر والی»، سالن کوچک به «سالن استاد جمیله شیخی» تغییر نام داده و دو سالن نیز به‌نام‌های «سالن استاد جمشید لایق» و «سالن استاد هادی اسلامی» و پلاتوی تمرینی به‌نام «استاد کریم اکبری مبارکه» مزین شد. این‌مجموعه، دارای نمایشگاه دائمی عکس هنرمندان پیش‌کسوت اداره تئاتر، روابط‌عمومی با سایت رسمی، واحد کارشناسی و ارزیابی، واحد فنی اجرایی، واحد اداری، حیاط و فضای اجرای محیطی، کافه و ... نیز است. دراین‌میان، شایسته است از تلاش مهرداد کوروش‌نیا (مدیر مجموعه تئاتر محراب) و همکاران وی و حمایت دکتر احد جاودانی؛ مدیرکل وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهران و پشتیبانی مالی دفتر طرح‌های عمرانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یاد شود.
هنرمندان پیش‌کسوت منتخب برای عناوین سالن‌ها و پلاتو
استاد جعفر والی
متولد: ۲۲ دی ۱۳۱۲ تهران
فوت: ۲۷ آذر ۱۳۹۵
تحصیلات: فارغ‌التحصیل هنرهای دراماتیک، دارای درجه 1 هنری
حرفه: بازیگر، کارگردان، بنیان‌گذار گروه «تئاترشهر»
شروع فعالیت: سال ۱۳۳۸
عمده نمایش‌ها در مقام کارگردانی و بازیگری: دنیا، پستخانه، ابراهیم توپچی، مادمازل ژولی، شنل، مترسک، محلل، آی باکلاه آی بی‌کلاه، اتللو، امیرارسلان نامدار، بلبل سرگشته، چوب‌به‌دست‌های ورزیل و ...
مراحل استخدامی:
- سال 1339 استخدام در اداره هنرهای دراماتیک
- پست سازمانی: کارگردان
- سال 1359 بازنشسته
- سنوات خدمت در فرهنگ‌وهنر: 20سال
استاد جمیله شیخی
متولد: ۱۰ اردیبهشت ۱۳۰۹ تبریز
فوت: ۲ خرداد ۱۳۸۰
تحصیلات: دیپلم، دارای درجه 1 هنری
شروع فعالیت: سال 1336 بازی در نمایش «پدر»
عمده نمایش‌ها در مقام بازیگری: آندورا، ویلای یوکا، مرغ دریایی، ملاقات با بانوی سالخورده، گل یاس و خواستگاری، دکتر فاستوس و ...
مراحل استخدامی:
- دهه 30 استخدام در اداره هنرهای دراماتیک؛ عضو هسته اولیه اداره هنرهای دراماتیک
- پست سازمانی: بازیگر
- سال 1358 بازنشسته
- سنوات خدمت در فرهنگ‌وهنر: 30سال
استاد جمشید لایق
متولد: 30 اسفند 1310 سال تهران
فوت: 21 آبان 1388
تحصیلات: فارغ‌التحصیل رشته کارگردانی زیرنظر پروفسور دیوید سن در 1353، فارغ‌التحصیل رشته تئاتر از دانشکده هنرهای زیبا، دارای درجه 1 هنری
حرفه: بازیگر، کارگردان، مدرس تئاتر، پژوهشگر
شروع فعالیت: سال 1332 همکاری با شاهین سرکیسیان
عمده نمایش‌ها: سلطان مار، بلبل سرگشته، اسکوریال شاه، پستخانه، خانه سالمندان، محاق، غروب در دیاری غریب، قصه ماه پنهان، مرگ در پائیز، مسافران، افعی طلایی، تولد، ادیپوس، باغ آلبالو، آلونک، آوازهای شب، بام‌ها و زیر بام‌ها و ...
مراحل استخدامی:
- سال 1330 استخدام در فرهنگ‌وهنر
- سال 1336 انتقال به اداره هنرهای دراماتیک
- پست سازمانی: کارگردان
- سال 1360 بازنشسته
- سنوات خدمت در فرهنگ‌وهنر: 30سال
استاد هادی اسلامی
متولد: ۱۷ آبان 1318 تهران
فوت: ۷ مرداد ۱۳۷۲
تحصیلات: فارغ‌التحصیل رشته تئاتر از هنرهای دراماتیک
حرفه: کارگردان، بازیگر، نمایشنامه‌نویس، سرپرست گروه تئاتر هنر ملی 2
شروع فعالیت: سال 1342
عمده نمایش‌ها در مقام بازیگری، کارگردانی و نمایشنامه‌نویسی: سرباز لاف‌زن، حسن سنتوری، خر با بار نمک، زیر گذر لوطی صالح، روسری قرمز، محراب، سنگ و سرنا، سگی در خرمن‌جا، استر، شاه می‌میرد، حاکم یک‌شبه، پرومته، اگر غم لشکر انگیزد، غریب، در سوگ حقیقت، گورکن و ...
مراحل استخدامی:
- سال 1348 استخدام در اداره تئاتر با پست سازمانی بازیگر
- سال 1372 به‌دلیل فوت نامبرده و برقراری حقوق برای رفاه خانواده، ایشان را بازنشسته کردند.
- سنوات خدمت در اداره تئاتر: 23سال
استاد کریم اکبری‌مبارکه
متولد: ۱۶ خرداد ۱۳۳۲ تهران
فوت: ۸ آبان ۱۳۹۹
تحصیلات: فارغ‌التحصیل تئاتر از دانشکده هنرهای زیبا (دانشگاه تهران) در سال 1364؛ دارای درجه 2 هنری
حرفه: بازیگر، کارگردان، نمایشنامه‌نویس، معاون اداره تئاتر در دهه ۶۰، داور جشنواره‌های مختلف تئاتری
شروع فعالیت: سال 1347 در کانون پرورش فکری کودکان‌ونوجوانان، سال 1352 عضو گروه کوچ، مؤسس گروه محراب به‌همراه نوراله حسینخانی در سال 1359.
عمده نمایش‌ها در مقام بازیگری، کارگردانی و نمایشنامه‌نویسی: پهلوان اکبر می‌میرد، نقالدی، چوب‌به‌دست‌های ورزیل، بیا تا گل برافشانیم، مرگ یزدگرد، در اعماق، پرورشگاه، در حضور باد، در ساحل، آسید کاظم، روباه و خروس، فسقلی و گربه سیاه حقه‌باز و ...
مراحل استخدامی:
ـ سال 1359 استخدام در آموزش‌وپرورش با پست سازمانی امور تربیتی
ـ سال 1367 انتقال به اداره تئاتر با پست سازمانی بازیگر
- سال 1387 بازنشسته
ـ سنوات خدمت: 30سال
ارتباط اداره تئاتر با مجموعه تئاتر محراب
مجموعه تئاتر محراب، تنها مکان حرفه‌ای کشور است که زیرنظر اداره‌کل فرهنگ و ارشاد استان تهران است. پست‌های سازمانی «بازیگر» و «کارگردان» نیز پست‌های رسمی اداره‌کل ارشاد استان تهران هستند که به پست‌های ستاره‌دار تبدیل شده‌اند (پست‌هایی که پس از بازنشستگی یا فوت هنرمند، خودبه‌خود حذف شده و دیگر به هیچ فرد دیگری واگذار نمی‌شود). ازطرفی، در سال 1373 اداره‌کل ارشاد استان تهران تأسیس؛ و پست‌های بازیگر و کارگردان رسماً در اسفند 1374 به این اداره‌کل واگذار شد؛ لذا این پست‌ها تا قبل از اسفند 1374 متعلق به وزارت ارشاد و بعدازآن به‌لحاظ چارت سازمانی متعلق به اداره‌کل ارشاد تهران است و هنرمندان آن نیز بالطبع زیرمجموعه این اداره‌کل قرار گرفتند. هنرمندان باقی‌مانده اداره تئاتر، قبل از انحلال، به تنها مکان هنری و حرفه‌ای کشور مجموعه تئاتر محراب که زیرمجموعه اداره‌کل ارشاد استان تهران هستند، منتقل شدند. این‌افراد شامل حسن زارعی، رحیم نوروزی، شهرام نوشیر، مجید ستایش می‌شوند. پس باتوجه‌به‌اینکه هنرمندان متعددی در اداره تئاتر بازنشسته شدند و عمر طلایی خود را صرف تئاتر کردند و نیز زیرمجموعه اداره‌کل ارشاد استان تهران بودند، مجموعه تئاتر محراب به‌پاس قدردانی، میراث‌دار هنرمندان اداره تئاتر است که نام و یاد هنرمندان اداره تئاتر را برای نسل آینده زنده نگه دارد تا به‌فراموشی سپرده نشود. علاوه‌براین؛ تعدادی از تصاویر نمایش‌های هنرمندان اداره تئاتر توسط مجید ستایش و مهرداد کوروش‌نیا، جمع‌آوری و در مجموعه تئاتر محراب، به‌صورت نمایشگاه دائمی به‌یادگار گذاشته شده است.
تاریخچه اداره تئاتر
اداره برنامه‌ریزی و تولید حرفه‌ای (اداره تئاتر) در سال 1336 باعنوان «اداره هنرهای دراماتیک» و با ریاست دکتر مهدی فروغ؛ درحدفاصل میدان بهارستان؛ چهارراه مخبرالدوله تأسیس شد و زنده‌یاد استاد جمشید مشایخی به‌عنوان نخستین کارمند و هنرمند این اداره استخدام شد. در سال 1343 اداره هنرهای دراماتیک، به دو بخش دانشکده هنرهای دراماتیک به‌ریاست دکتر مهدی فروغ؛ و اداره تئاتر به‌ریاست عظمت ژانتی؛ در مکان چهارراه آبسردار نرسیده به میدان شهدا، دو ساختمان مجاور هم و با تشکیلات اداری مشغول‌به‌کار شدند. در سال 1347 اداره تئاتر به میدان فردوسی، خیابان پارس انتقال یافت. در سال 1384 ساختمان مزبور از حالت استیجاری درآمد و خریداری شد. در سال 1390 این ساختمان به‌دلیل ساخت‌وساز، به میدان فردوسی، خیابان فرصت، کوچه محمدآقا انتقال یافت و ساختمانی اجاره شد. در سال 1398 اداره تئاتر، به خیابان هانری کُربن، کوچه مهبد، ساختمان جشنواره وابسته به مجموعه مرکز هنرهای نمایشی منتقل؛ و نهایتاً در 4 مرداد 1399، منحل شد.
هنرمندانی که با پست‌های سازمانی «بازیگر» و «کارگردان» از اداره تئاتر، بازنشسته شدند
فرشید ابراهیمیان، داریوش ارجمند، ابراهیم آبادی، سعید امیرسلیمانی، عزت‌الله انتظامی، فیروز بهجت‌محمدی، رشید بهنام‌فراز، عنایت‌الله بخشی، نصرت پرتوی، آتش تقی‌پور، معصومه تقی‌پور حمامی، امین تارخ، محمدعلی جعفری، محسن جابری، علی‌محمد جعفری دارنجانی، عباس جوانمرد، مهر‌آزاد جوهری، داود جعفرزاده گیری سفلی، نادره اسپیلی حسنی، صدرالدین حجازی دهاقانی، اکبر حسنی‌راد، مرتضی حاج‌محمدی، علیرضا خمسه‌نیا، رکن‌الدین خسروی، فخری خوروش، سروش خلیلی، اسماعیل داورفر، علی‌اصغر ریسه، محمود رهبر عربانی، علی‌اکبر زنجانپور، نصرت‌الله زمانپور، حسن زندی آتشبار، سهراب سلیمی، اسماعیل سلطانیان، حسین سحرخیز قاسم‌فر، صدیقه سیف‌الهی فخر، هرمز سیرتی، عنایت‌الله شفیعی، فریدون شهبانی نوری، جمشید شاه‌محمدی موسوی، محمود شهیدی انوری، جمیله شیخی، خسرو شکیبایی، فرامرز صدیقی، حمداله طاعتی کورائیم، حسینعلی طباطبائی شفایی، رقیه فخرالملوک توکلی، فریماه فرجامی، پرویز فنی‌زاده، جلیل فرجاد، عسگر قدس، اختر کریمی زند، رضا کرم‌رضایی، حسین کسبیان، جمشید لایق، آزیتا لاچینی، غلامحسین لطفی، حمید لیقوانی، عباس قلی مغفوریان، جمشید ملک‌پور، شهلا میربختیار، هادی مرزبان، هادی مرادی اسلامی، محمد مطیع، مجید مظفری افشاری، مریم معترف، علی‌اکبر محمودزاده گرجستانی، حمید مظفری، جمشید مشایخی، خلیل موحد دیلمقانی، محمدحسین مسروری، خلیل موسوی، فاطمه مرموزنیا، اسماعیل محرابی، عباس محبوب، مهین نیک‌طبع، غلامعلی نبی‌پور، قاسم خلیلی، محمدتقی نیک‌اخلاق، لقمان نظیری، محسن نعمان‌فر، علی نصیریان، جعفر والی، هرمز هدایت، محمود هندیانی، خسرو یکه شجاع‌زاده، فرنوش آل‌احمد، حسین احمدی‌نسب، جمشید اسماعیل‌خانی، شهلا اکبرپور مقدم، عبدالغفور امانی، نسترن بوساک، حسن پورشیرازی، قاسم پاکرو، پرویز پورحسینی، گوهر خیراندیش، بمانی دلدار گلچین، فریده دژکامه، نادر رجب‌پور، سهیلا رضوی، اکبر رحمتی، پرویز زاهدی، قاسم زارع زاغه، جمال ستوده نیاکرانی، محمود صحرایی، حسن طهمورث‌نیا، نصرت‌الله طاهری شعاع، شهین علیزاده، اصغر فریدی ماسوله، حسین فاضلی، کامرانعلی فیوضات، فردوس کاویانی کوثرخیزی، فرزانه کابلی، پروین کوشیار، پوراندخت مهیمن، عزت‌الله مهرآوران، سعید نورالهی کلیان، مجتبی یاسینی، مرتضی یوسف‌دوست، سید یونس آبسالان، محمود اختیار، کریم اکبری مبارکه، علی امیدوار، محمد احمدی (باغ ابریشمی)، محمد اسدی، محمد رسول بزرگمهر، خسرو به‌آئین، پرویز پرستویی، محمدتقی تقی‌نژاد، ابوالقاسم جلالی، حبیب دهقان‌نسب، علیرضا درویش‌نژاد، حمید زاده صفایی، محمدحسین زارعی‌فرد، رضا سعیدی، پرویز سنگ‌سهیل، فاطمه شاکری، مهدی صباغی ابرده، قدرت‌اله صالحی، احمد علامه دهر، حسین عاطفی، داود فتحعلی‌بیگی، نصراله قادری، معصومه قریب‌نواز قلعه‌جوقی، محمود کریم‌پور پریستی، شهربانو کنگی، رضا کریمی عراقی، مهرانه مهین‌ترابی، محمد یگانه، غلامحسین عزیز صلاح بروجردی (دکوراتور) و صابر عناصری (معاون اداره تئاتر).
هنرمندانی که با پست‌های سازمانی «بازیگر» و «کارگردان» مشغول‌به‌کارند
حسن زارعی، شهرام نوشیر، عبدالرحیم نوروزی و مجید ستایش.
گفتنی‌ست؛ نمایشگاه تصاویر دائمی، بیانگر عملکرد هنرمندان اداره تئاتر در بیش از نیم‌قرن فعالیت تئاتری‌ست که هم‌اکنون در سالن‌ها و لابی مجموعه تئاتر محراب، به‌یادگار نصب شده است.