پیامد تعدد نهادهای متولی مشهود است؛
«سرانه مطالعه» در ایران و سردرگمی‌های آماری
سنجش سرانه مطالعه در ایران به روشی نیست که قابل‌مقایسه با دیگر کشورها باشد و این‌مسئله باعث کندی بررسی چرایی پائین‌بودن آن شده است. اقدام‌هایی که نهادهایی مانند آموزش‌وپرورش و نهاد کتابخانه‌های عمومی برای افزایش سرانه مطالعه انجام دادند، باوجود تأثیر مثبت دراین‌مهم، به‌دلیل نبود هماهنگی بین نهادها نتوانسته است به نتایج مطلوب برسد. به‌گزارش ایرنا پلاس؛ سرانه مطالعه یکی از داده‌های آماری مهم است که بسیار درباره آن بحث می‌شود. عوامل تأثیرگذار روی این آمار مهم است و افزایش سرانه مطالعه بر فرهنگ جامعه و کاهش آسیب‌های اجتماعی مؤثر است. فعالیت کتابخانه‌ها، قیمت کتاب و وضعیت اقتصادی کشور، فرهنگ‌سازی و اقدامات آموزشی در مدارس، یارانه‌هایی که در حوزه ترویج کتاب‌خوانی مصرف می‌شود و ... مسائل تأثیرگذار بر سرانه مطالعه است.
در بررسی لغت «سرانه مطالعه»، باید توجه داشت «سرانه» (per capita) مفهومی آماری‌ست و اشاره به وضعیت یک متغیر یا شاخص نسبت به هر فرد در یک مکان خاص در یک‌دوره زمانی معین (به‌طورمعمول یک‌سال) دارد. نخستین کاربرد این واژه در علم اقتصاد بوده است که شاخص‌هایی همچون تولید سرانه، درآمد سرانه، تولید ناخالص سرانه و تولید خالص ملی سرانه از آن بهره می‌بردند. چنین شاخص‌هایی حاصل کسری است که صورت آن جمع کل متغیر موردبررسی و مخرج آن جمعیت ساکن در یک محل خاص است. سرانه مطالعه ایرانیان، میزان مطالعه مردم درطول یک‌سال معین است. این‌میزان می‌تواند برحسب زمان یا تعداد عناوین کتاب مطالعه شده، باشد. همچنین مخرج کسر جمعیت ایران (در برخی موارد جمعیت باسواد) در سال موردبررسی است.
آمار ۱۶دقیقه‌ای برای مطالعه در ایران
آخرین آمار از سرانه کتاب، توسط مرکز آمار ایران در سال ۹۹ ارائه شد. این گزارش در بررسی افراد ۱۵ ساله و بیشتر به‌گونه‌ای طراحی شده که نتایج به‌تفکیک همه استان‌ها قابل‌ارائه باشد. در این آمارگیری به ۴۳ هزار و ٧٠٠ خانوار شهری و ١٨ هزار و ۸۶۰ خانوار روستایی و در کل به ۶۲ هزار و ۵۶۰ خانوار مراجعه شده و اطلاعات مرتبط با حوزه کتاب و نشریات، موسیقی، شبکه‌های اجتماعی، فعالیت‌های ورزشی، تغذیه، سرمایه اجتماعی و ... افراد ۱۵ ساله و بیشتر اخذ شده است. در سال ١٣٩٩ سرانه مطالعه افراد ۱۵ساله و بیشترِ باسواد در ماه به‌طورمتوسط ٨ ساعت و ١٨ دقیقه برآورد شد که به‌عبارت‌دیگر ۱۶دقیقه و ۳۶ ثانیه در روز بوده است. استان‌های یزد با ۱۵ ساعت و ۱۶ دقیقه، قم با ۱۵ساعت و ١٢ دقیقه و قزوین با ١٢ساعت و ۵۸دقیقه در ماه بیشترین و استان‌های کرمانشاه با ٣ساعت و ۴۰ دقیقه، کهگیلویه و بویر احمد با ٣ساعت و ٢٢دقیقه و بوشهر با ٢ساعت و ۴۰دقیقه در ماه کمترین سرانه مطالعه را در سال ١٣٩٩ داشته‌اند.
عدم‌موفقیت در تحقق اهداف با آمارزدگی
حجت‌الاسلام مرتضی مطیعی نماینده ولی‌فقیه در استان سمنان، رئیس شورای فرهنگ عمومی استان سمنان ۲۱ آذر ۱۴۰۰ در جلسه شورای فرهنگ عمومی به این‌نکته اشاره کرد که میزان و سنجش قابل‌اطمینانی درخصوص سرانه مطالعه در سطح کشور و استان وجود ندارد و معیارهای کنونی به‌صورت‌کامل قابل استناد نیست. نماینده ولی‌فقیه در استان سمنان پیشنهاد داد؛ برگزاری جشنواره کتاب و کتاب‌خوانی به‌عنوان انگیزه‌ای مناسب به‌منظور توسعه و گسترش فرهنگ توجه به کتاب و مطالعه است. باید تلاش کرد تا کتاب به‌عنوان یک کالای فرهنگی در سبد خانوارهای ایرانی و هم استانی قرار گیرد. آمارزدگی و توجه صرف به عدد و آمار موجب عدم‌موفقیت در تحقق اهداف و برنامه‌های حوزه فرهنگ خواهد شد.
دقت پائین گزاره‌های سرانه مطالعه
کتابخانه‌ها نقش مهمی در دسترس‌پذیر کردن کتاب برای مردم و درنتیجه بالابردن سرانه کتاب‌خوانی دارند. مهدی رمضانی ۲۶ آبان ۱۴۰۰ که در مسند معاون توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتاب‌خوانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور بود و حال سرپرست نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور شده، در برنامه صبحگاهی شبکه پنج سیما درپاسخ‌به پرسشی درباره پائین‌بودن سرانه مطالعه در ایران، گفت: «گزاره‌های سرانه مطالعه و پیمایش‌های این‌حوزه خیلی دقیق نیست. در دنیا این‌مسئله توسط پارامتر و معیارهای ثابت بررسی می‌شود؛ اما آمار دستگاه‌های مختلف مرتبط با این‌حوزه در کشور متفاوت است». وی افزود: «تعداد تیراژ و تجدید چاپ‌های امروزی نشان می‌دهد در ایران کتاب مصرف می‌شود؛ اما میزان مطالعه آن باید دقیق‌تر بررسی شود. ممکن است بسیاری‌ازما گمان کنیم که غربی‌ها کتابخوان هستند، درصورتی‌که هند بیشترین سرانه مطالعه را در سطح جهان دارد. در کشور ما کتاب‌های کمک‌آموزشی، کودک‌ونوجوان و ادبیات عمومی به‌صورت فصلی به‌فروش می‌رسند». به‌گفته او اگر خانواده‌ها کتاب را محل رجوع خود قرار دهند، فرهنگ کتاب‌خوانی دوباره احیا می‌شود.
فرمول یکسان کشورها در محاسبه سرانه مطالعه
اما سرانه مطالعه در ایران و دیگر کشورها چگونه محاسبه می‌شود و آیا آمار ارائه‌شده در ایران با دیگر کشورها قابل‌مقایسه است؟ سرانه مطالعه در دنیا با یک فرمول محاسبه می‌شود؛ این‌گونه نیست که هر کشوری آمار و شاخص جداگانه برای به‌دست آوردن این‌عدد داشته باشد. درنتیجه به‌این‌دلیل که این‌اقدام طبق یک شاخص استاندارد انجام می‌گیرد، این سرانه مطالعه قابل استناد است. در بیشتر کشورها، مقایسه آماری شاخص مطالعه و تیراژ کتاب، یکی از پارامترهای اصلی تعیین میزان فرهنگ در جوامع است. در ایران نیز باتوجه‌به قبول داشتن این‌موضوع ازسوی سیاست‌گذاران فرهنگی کشور، سرانه مطالعه به‌عنوان شاخصی مهم برای بررسی میزان فرهنگ در جامعه ایران درنظر گرفته می‌شود. این درحالی‌ست‌که به‌گفته یوسف خجیر؛ استاد دانشگاه و پژوهشگر، تنوع شاخص‌ها در حوزه بررسی میزان سرانه مطالعه در کشور ممکن است علل متفاوتی داشته باشد که یکی از آنها می‌تواند تعدد و تنوع نهادهای متولی در امر کتاب در کشور باشد. اگرچه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نقش محوری و مرکزی در امر کتاب و ارائه آمارهای مربوط‌به‌آن را عهده‌دار است اما نهادهای دیگری نیز مانند کتابخانه عمومی یا انجمن ناشران به ارائه آمارهایی دراین‌زمینه می‌پردازند که هریک مبنای متفاوتی نسبت به یکدیگر دارند.
پیامدهای تعدد نهادهای متولی
به‌گفته او؛ برای مثال انجمن ناشران سرانه مطالعه در کشور را برمبنای تعداد کتاب منتشرشده یا کتب فروخته‌شده، اعلام می‌کند و نهاد کتابخانه عمومی کشور براساس تعداد کتاب‌هایی که به امانت می‌دهد، این آمار را اعلام می‌کند. این‌درحالی‌ست‌که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که متولی اصلی این‌امر است هنوز توجه لازم را به بررسی میزان سرانه مطالعه در کشور نشان نداده است. دریکی از دولت‌های گذشته، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت دراین‌باره کمیسیونی را تشکیل داد اما بازهم آنچه انتظار آن می‌رفت به‌صورت تمام و کمال پیش نرفت؛ تاجایی‌که هنوزهم سرگردانی در ارائه آمار وجود دارد. خجیر ادامه داد: «علت دیگر این‌است‌که در کشور ما تحقیقات در حوزه کتاب و مطالعه کتاب به‌صورت مستقل انجام نمی‌شود؛ درحقیقت این تحقیقات معمولاً در ذیل تحقیقات اصلی دیگری انجام می‌شود؛ به‌همین‌دلیل ارائه آمار به‌صورت دقیق از سرانه مطالعه در کشور برای آنها اهمیت ویژه نداشته است».
احساس بی‌نیازی به مطالعه کتاب در کشور
شاید در بررسی اجتماعی عادت به کتاب‌خوانی، بتوان به این‌نتیجه رسید، به اقداماتی برای‌اینکه افراد از سنین پائین و در دوران کودکی عادت به کتاب‌خوانی کنند، کمتر توجه شده است. مدارس پایگاه‌های مهمی برای پرورش افراد کتابخوان است. در مقایسه سرانه مطالعه ایران و کشورهای دیگر، احساس بی‌نیازی ایرانی‌ها به مطالعه کتاب، نسبت به مردم دیگر کشورها اعلام شده است. همچنین فعالیت در فضای مجازی و وقت‌گذرانی در آن به‌عنوان عامل مهم دیگر کاهش سرانه مطالعه اعلام شده است. در سال ۱۳۸۹ ازطریق انجام پیمایش، سرانه مطالعه را بررسی کرده‌اند و براساس آمار امانت کتاب از کتابخانه‌های عمومی کشور، سرانه مطالعه کشور را چیزی نزدیک به ۱۵ دقیقه در روز اعلام کردند که شامل انواع مطالعه (کتاب، روزنامه، ادعیه و...) می‌شود. نکته مهم در بررسی آمار کتابخانه‌ای این‌است‌که آمار کتاب‌های الکترونیک و صوتی را نداریم و این نشان می‌دهد که این نظرسنجی نمی‌تواند معتبر باشد. در نتیجه‌گیری کلی برای چرایی پائین‌بودن سرانه مطالعه در ایران، می‌توان به لزوم همکاری بخش‌های مختلف فعال دراین‌حوزه تأکید کرد؛ زیرا از سال‌های ابتدایی که کودکان در مدارس برای آینده پرورش می‌یابند این رفتار باید در آنها نهادینه‌شده و همچنین انگیزه و امکان تهیه کتاب برای مردم مهیا شود؛ تا بتوان در آینده شاهد افزایش سرانه مطالعه و درنتیجه آن بهبود رفتارهای اجتماعی بود.