جهان درآستانه اولین بحران انرژی قرن بیست‌و‌یکم
مصطفی رفعت
جهان در میانه اولین بحران انرژی قرن بیست‌و‌یکم قرار دارد. قیمت‌های بالای انرژی؛ به‌ویژه نفت، گاز و زغال‌سنگ، موجب افزایش تورم ماهانه در کشورهای مختلف شده است که برخیازآنها نیز با کمبود انرژی مواجه هستند. حمله اخیر روسیه به اوکراین، باتوجهبهاینکه این‌کشور؛ هم تولیدکننده و هم صادرکننده عمده نفت و گاز طبیعی‌ست، بحران موردنظر را تشدید کرده است. اینفوگرافیک پیش‌رو که داده‌های آن از گزارش اخیر شرکت «بریتیش پترولیوم» (BP) که دفتر مرکزی آن در لندن است؛ با‌عنوان Statistical Review of World Energy استخراج شده؛ «بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت جهان در سال 2021» را معرفی می‌کند. البته قبل از بررسی داده‌های جداگانه کشورها، ارزش نفتی را که «سازمان جوامع صادرکننده نفت» (OPEC) در‌مقایسه‌با سایر سازمان‌ها و مناطق تولید می‌کند، مرور می‌کنیم. باید گفت؛ کشورهای عضو «اوپک» مجموعاً بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت بوده و «عربستان سعودی» به‌تنهایی یک‌سوم تولید اوپک را تشکیل می‌دهد. توجه به‌این‌نکته نیز مهم است که تولید «اوپک» پس از کاهش بی‌سابقه 10میلیون‌بشکه‌ای تولید روزانه (B/D) در 2020، کمتر از سطح قبل از همه‌گیری کرونا باقی مانده است. پس از اوپکی‌ها، سه کشور «ایالاتمتحده»، «کانادا» و «مکزیک» کمی بیش از یک‌چهارم تولید جهانی نفت در سال 2021 را به‌خود اختصاص دادند. درواقع، نزدیک به 70درصد از تولید نفت آمریکای شمالی در‌آن‌سال، از «ایالاتمتحده»؛ بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت جهان، حاصل شد. چیزی مشابه همین جریان را در کشورهای مستقل هم‌سود (سازمانی متشکل از کشورهای پس از فروپاشیِ اتحاد جماهیر شوروی) شاهد بودیم؛ یعنی «روسیه» بزرگ‌ترین تولیدکننده بود و 80درصد از کل تولیدات CIS را به‌خود اختصاص داد. تقریباً 43درصد از تولید نفت جهان در سال 2021 تنها از سه کشور «ایالاتمتحده»، «عربستان سعودی» و «روسیه» حاصل شد؛ به‌طوری‌که این سه با‌هم، نفت بیشتری نسبت به مجموع 10 کشور برتر دراین‌‌حوزه تولید کردند. طی چند‌دهه‌اخیر، روند تولید نفت در «ایالاتمتحده» بر موجی سینوسی سوار؛ و سرشار از فرودها و اوج‌ها بوده. درواقع، پس از سقوط از اوج 11.3میلیون‌بشکه در روز در سال 1970، در سال 2008 به پایین‌ترین سطح تاریخیِ خود؛ یعنی 6.8میلیون‌بشکه در روز رسید؛ تااینکه بعد از 2021، به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت، از «عربستان» نیز پیشی گرفت. با‌این‌حال، از سال 2021، این‌کشور در‌حالی‌که محصولات نفتی پالایش‌شده را صادر می‌کرد، واردکننده خالص نفت خام باقی ماند. «عربستان» و «روسیه» هریک حدود 11میلیون‌بشکه در روز طی سال 2021 تولید کرده؛ و دو بزرگ‌ترین صادرکننده نفت در جهان بودند. در هر‌دو کشور نیز شرکت‌های نفتی دولتی (به‌ترتیب آرامکو و گازپروم) با‌ارزش‌ترین شرکت‌های تولیدکننده نفت و گاز در جهان بوده‌اند. از جغرافیای اروپا (به‌استثنای روسیه) تنها «نروژ»؛ آن‌هم با سهمی 2.3درصدی از تولید جهانی نفت، میان 15 تولیدکننده برتر نفت قرار گرفته است. فقدان تولید منطقه‌ای، تا‌حدی وابستگی اتحادیه اروپا به نفت و گاز روسیه را توضیح می‌دهد و بحران انرژی منطقه را بدتر می‌کند. به‌نظر می‌آید که پس از یک خواب عمیق در سال 2020، تقاضای نفت دوباره در‌حال‌افزایش است و اکنون به بالاتر از سطح قبل از همه‌گیری رسیده. علاوه‌بر‌این؛ محدودیت‌های عرضه به‌دلیل تحریم‌های نفت و گاز روسیه باعث تنگ‌تر‌شدن بازار و حمایت از قیمت‌های بالای نفت می‌شود. در‌حالی‌که تأثیر این‌ماجرا در سطح بین‌الملل احساس می‌شود؛ اما جوامع اروپایی به‌دلیل اتکا به صادرات سوخت فسیلی روسیه آسیب شدیدتری دیده‌اند؛ چراکه برخیازآنها تقریباً تمام سوخت‌های موردنیاز انرژی خود را از روسیه دریافت می‌کنند. برای مبارزه با «بحران نفت»، بقیه جهان باید عرضه نفت را از‌طریق افزایش تولید یا آزادسازی ذخایر استراتژیک (SPRs) افزایش دهند؛ ازاین‌رو، انتظار می‌رود تولید نفت «ایالاتمتحده» در 2022 با یک‌میلیون‌بشکه در روز افزایش یابد و به بالاترین حدِ خود برسد. هم‌زمان، غربی‌ها از اعضای «اوپک» می‌خواهند تولید خود را برای کاهش قیمت‌ها افزایش دهند. با‌این‌حال، کشورهای «اوپک» به افزایش تولید برنامه‌ریزی‌شده خود، پایبند بوده و تولید هنوز کمتر از سطح اولیه 2020 است. «ایالاتمتحده» ادعا کرده که 180میلیون‌بشکه نفت از ذخایر استراتژیکش را آزاد می‌کند که 60میلیون‌بشکه آن، برای تأمین 120میلیون‌بشکه اعلامیِ «آژانس بین‌المللی انرژی» (IEA) اختصاص می‌یابد؛ اما باتوجهبهاینکه انتظار می‌رود تقاضای نفت در سال 2023 به بالاترین حد خود برسد، باید دید که آیا این تلاش‌ها برای افزایش عرضه به‌جهت مهار این بحران، کافی‌ست یا خیر؟!