صادرات قندپهلو!

می‌گویند 2737‌سال پیش‌از‌میلاد، یک‌روز امپراتور وقت چین به‌نام «شِن نونگ» که گیاه‌شناسی حاذق نیز بود؛ زیر درختی نشسته بود و خدمتکارش، آب جوشی تهیه کرده بود که با افتادن یک «برگ» در آن، امپراتور به خاصیت آن برگِ مزاحم! پی برد و از‌آن‌‌پس مصرف این نوشیدنی به‌مرور در چین و سایر نقاط جهان رواج یافت؛ آن برگ را امروزه «برگ چای» می‌نامند! فارغ‌ازاینکه چنین روایتی از کشف یک نوشیدنی محبوب، چقدر واقعیت دارد یا چقدر به مرز افسانه‌ها نزدیک است؛ مستندات مدعی هستند که در مزارهای اکتشافی‌ مربوط به زمان حکومت خاندان «هان» در چین که مربوط به سال‌های 220 تا 206 قبل‌از‌میلاد است، وسایل چای‌خوری کشف ‌شده. اینکه چای در کجا کشف شد و چه‌کسی آن‌را اولین‌بار وارد فهرست نوشیدنی‌ها کرد، موضوعی نیست که به‌راحتی بتوان درباره‌اش صحبت کرد؛ اما میزان اثرگذاری‌اش در اقتصاد امروز جهان و حتی آینده بازار آن، قابل‌بحث و پیش‌بینی‌ست.

طبق مقاله منتشره در Chay Market؛ از جنبه‌ علمی، گیاه و نوشیدنی حاصل از یک گل زینتی به‌نام علمی Camellia Sinensis را چای می‌نامند. نام آن در چین جنوبی و چین شمالی به‌ترتیب «چای» و «تِی» گفته می‌شود. کشت چای در مناطقی صورت می‌پذیرد که حداقل 1200‌میلی‌متر بارندگی سالانه وجود داشته باشد و خاک مناسب برای آن، خاک اسیدی با PH پنج‌و‌نیم است. از جنبه‌ فرآوری؛ برگ چای مراحل حرارت‌دهی، خشک‌سازی و گاه افزودن برخی‌دیگر از گیاهان را می‌گذراند و سرانجام چند‌دقیقه در آبِ جوش، جوشانده می‌شود. فرآوری نوع سیاه آن به دو روش رسمی (Orthodox) و غیررسمی (Unorthodox) قابل‌انجام است. در‌این‌گیاه، «آنتی‌اکسیدان»، «کافئین» و «تئوفیلین» وجود دارد. بزرگ‌ترین گروهِ ترکیباتش، «تانن» یا همان «پلی‌فنول» است. یک‌فنجان بزرگ چای 240‌میلی‌گرم پلی‌فنول دارد. ترکیبات پلی‌فنول مقداری از طعم و رنگ چای را تأمین می‌کند؛ و ویژگی پیشگیری و درمان بیماری‌های صعب‌العلاج را به‌دلیل داشتن مقادیر زیادی آنتی‌اکسیدان دارد. مهم‌ترین گروه در ترکیبات چای را «فلاونوئید» تشکیل می‌دهد که شامل «فلاوانول» است که خود آن‌ها حاوی عنصری به‌نام «کاتچین» هستند. فواید کاتچین برای سلامتی به‌طور‌مداوم در‌حال‌بررسی و اثبات است. بیشتر رنگ و طعم یک‌فنجان چای و لذتی که از نوشیدن آن حاصل می‌شود، از دو ماده‌ فنولیک: «تئافلاوین» و «تروبیسین» حاصل از فلاوانول است. هرچند هنوز اطلاعات کاملاً تکمیل‌شده‌ای در‌مورد این ترکیبات در دست نیست؛ اما نتایج آزمایش‌های انجام‌شده فواید زیاد آن‌ها را نشان می‌دهد و تحقیق روی خواص ترکیبات چای ادامه دارد.
مصرف چای از 1500‌سال قبل‌از‌میلاد رایج بود و حتی به‌عنوان شربتی گرم با خواص دارویی در استان «یون‌نان» (در جنوب چین) که به‌عنوان محل تولد چای نیز شناخته می‌شود‌، تجویز می‌شد. درواقع چای، محصولی‌ست معطر و طعم‌دار از برگ‌های یک گیاه مادر که روندِ برداشت و چگونگی تولیدِ آن، تأثیر بسزایی در دو ویژگی یادشده‌اش دارد. امروزه هزاران‌نوع چای وجود دارد که چهار‌نوع اصلی آن: سیاه‌، سبز‌، سفید و اولانگ هستند که همگی از یک گیاه تولید می‌شوند. اقدامات پایدار کشاورزی در تولید چای در سال‌های اخیر اهمیت بیشتری یافته. برآورد تولید جهانی چای مجاز طبق استاندارد UTZ (یک برنامه جامع برای کشاورزی پایدار که سازوکار آن در سال 2002 به‌‌شکل غیردولتی در هلند تأسیس شد و برچسب آن بر بیش از 10‌هزار‌بسته محصول در بیش از 116 کشور وجود دارد. این برنامه به شیوه‌های کشاورزی، شرایط اجتماعی و زندگی، مدیریت مزرعه و محیط زیست می‌پردازد) از سال 2012 تقریباً 90‌درصد افزایش یافته است.
تولید چای نسبت به تغییرات آب‌و‌هوایی ‌حساس است؛ زیرا گیاه اولیه آن فقط در شرایط بوم‌شناختی محدود امکان رشد مناسب دارد. ‌ازاین‌رو، محصولی نیست که در همه جوامع امکان تولید انبوه آن وجود داشته باشد. سالانه حدود ۴۲‌میلیارد‌دلار سهم تجارت جهانی چای است و حدود ۵۰ کشور به کشت آن می‌پردازند. بیش از سه‌میلیارد‌نفر در بیش از ۱۶۰ کشور، به نوشیدن چای عادت دارند و «روسیه» به‌تنهایی ۱۰‌درصد از سهم مصرف چای در جهان را به‌خود اختصاص داده است.
طبق آمارها؛ «چین» بزرگ‌ترین فروشنده چای با ارزش بیش از 85‌میلیارد‌دلار در جهان است و بعدازآن، «برزیل»، «هند» و «ژاپن» قرار می‌گیرند. آ‌ن‌طور‌که تجزیه‌و‌تحلیل چشم‌انداز بازار مصرف داده‌پردازیِ Statista به‌تاریخِ 26 می 2021 نشان می‌دهد؛ چای با سرانه تقریبی 85‌لیتر سالانه به‌ازای هر‌نفر، مصرفی‌ترین نوشیدنی گرم در جهان؛ و پرمصرف‌ترین نوشیدنی غیر‌الکلی‌ست که البته جایگاه ویژه‌ای در آسیا، آمریکای جنوبی، روسیه و انگلستان دارد. «چین» با تولید سالانه بیش از 2.5‌میلیون‌تُن در سال‌های اخیر‌، برترین تولید‌کننده جهانی این محصول بوده و در صادرات جهانی، حرف اول را می‌زند؛ تقریباً 31.8درصد از صادرات جهانی چای، متعلق به این کشور بوده و صادرکننده برجسته «چای سبز» نیز محسوب می‌شود. انگلیسی‌ها برای ایجاد یک بازار رقابتی قدرتمند، در اوایل دهه 1800، مصرف و تولید چای را به «هند» وارد کردند و به‌این‌ترتیب، این کشور آسیایی نیز به دومین تولید‌کننده بزرگ چای تبدیل شد؛ بعد نوبت به «کنیا»، «سریلانکا» و «اندونزی» رسید؛ اما در چندسال‌گذشته، این معادله به‌هم ‌ریخت و «برزیل» جای هند را گرفت و آن‌را به رتبه سوم عقب راند. درعین‌حال، «ژاپن» نیز به این بازی پیوست و حالا جزو تولیدکنندگان برتر چای به‌لحاظِ کمی‌ست.
مجموعه تحلیل بازار Mordor Intelligence در گزارشی عنوان کرده که انتظار می‌رود بازار جهانی چای در دوره پیش‌بینی 2020 تا 2025 شاهد نرخ رشد مرکب سالانه 4.7درصد باشد. اگرچه بازار جهانی این نوشیدنی را عموماً متأثر از حجم تولید و عرضه «چای سیاه» می‌دانند؛ با‌این‌حال، حداکثر رشد آن متعلق به «چای سبز» و «گیاهی‌/‌طعم‌دار» تخمین زده می‌شود؛ زیرا تبلیغاتی گسترده‌ درمورد خواص و ویژگی‌های مثبت آن‌ها انجام گرفته است. چای RTD (نوشیدنی‌های بسته‌بندی‌شده آماده مصرف؛ مانند چای سرد) بخشی از بازار این محصول است که در آینده رشد قابل‌توجهی خواهد داشت. پیش‌بینی می‌شود بازار چای RTD تا سال 2024 به تقریباً 30‌میلیارد‌دلار در جهان برسد. چای‌های RTD می‌توانند بی‌گاز یا گازدار و با طعم‌دهنده‌های اضافی باشند. به‌لحاظِ میزان فروش، این‌گونه چای، یکی از پرفروش‌ترین نوشیدنی‌ها از سال 2018 به‌این‌سو بوده و حتی دسته‌بندی‌های خاص آن نیز در بازار موجود است؛ مانند رژیمی مخلوط با کومبوچا یا تخمیری که به‌دلیل فوایدشان برای سلامتی، مصرف می‌شوند و حتماً بازار خوبی در آینده خواهند داشت.
طبق صحبت‌های سید روح‌اله لطیفی؛ سخنگوی گمرک در سال 1399؛ چای ایرانی طی سه‌ماهه‌اول آن‌سال به ۱۲ کشور صادر شد که از‌نظر وزنی بالغ‌بر ۵۷۵‌تُن و از‌نظر ارزشی ۴۹۳‌هزار و ۷۸۵‌دلار بود. عراق با خرید ۱۸۳‌تُن چای ایرانی به‌ارزش ۲۳۷‌هزار و ۵۰۰‌دلار رتبه اول و قزاقستان با واردات ۱۱۲‌تُن به‌ارزش ۱۲۶‌هزار و 9‌دلار، دومین مقصد صادراتی چای ایرانی‌ هستند و به‌ترتیب، افغانستان با ۶۹تُن، آلمان با ۳۷‌تُن، هند با ۳۵‌‌تُن، تاجیکستان با ۲۹تُن، روسیه با ۱۲تُن، ازبکستان با ۱۰‌تُن و ترکیه با 6‌تُن در رتبه‌های بعدی صادرات چای کشورمان قرار دارند. گزارش Farrers Coffee نشان می‌دهد که ایران با تولید سالانه 84هزارتُن چای، در رده هشتم برترین تولیدکنندگان جهان قرار دارد. اولین‌بار چای به‌عنوان یک نوشیدنی دل‌چسب در قرن پانزدهم وارد ایران شد. کشور ما به‌خاطر وجود جاده معروف ابریشم، جزو اولین کشورهایی‌ست که چای و نوشیدنش در آن رواج یافت؛ با‌این‌وجود تا 1899 طول کشید تا «شاهزاده محمد میرزا» (ملقب به کاشف‌السلطنه و مشهور به چای‌کار؛ دیپلمات، اصلاحگر، نویسنده و مشروطه‌خواه دوره قاجار که پدر چای ایران خوانده می‌شود) بوته‌های چای را از «هند» به شهر «لاهیجان» وارد کند و کشت چای رسماً در ایران شروع شود. اولین کارخانه مدرن چای در ایران نیز در سال 1934 تأسیس شد.

مصطفی رفعت