شلوار جین چگونه جهان را تسخیر کرد؟

این‌روزها مردم جهان به‌شدت شبیه هم شده‌اند. همه در ساعت مشخصی از خواب بیدار می‌شوند، قهوه می‌نوشند، به سرکار می‌روند، به رستوران‌های غذای فوری می‌روند، به هایپرمارکت‌ها می‌روند و خرید می‌کنند و اتومبیل‌هایشان را در پارکینگ‌های طبقاتی پارک می‌کنند و زندگی را با مصرف ادامه می‌دهند. اما آن‌چیزی‌که بیشتر از همه ما را به یکدیگر شبیه کرده است، شلوار جین است. شلوار جین امروزه جزو جدایی‌ناپذیر و لاینفک زندگی شهروندان جامعه مدرن جهانی شده است و هر کس به‌نوعی تجربه‌ای از شلوار جین را در زندگی خود دارد. در ایران نیز شلوار جین به‌عنوان یک کالای اساسی کارآمد، جذاب و قابل‌قبول، مورداستفاده بسیاری قرار گرفته است و چه‌بسا بعضاً رقابتی شدید بین شلوار جین و کت‌وشلوار پدید می‌آید. یک عضو هیئت‌علمی دانشگاه می‌گوید: «ما مجبوریم در سرکار کت‌وشلوار بپوشیم، اما واقعیت این‌است‌که من وقتی‌ به سرکار نمی‌روم و برای تفریح یا امور دیگر به بیرون می‌روم، ترجیح می‌دهم که شلوار جین بپوشم.» او درادامه می‌گوید: «این‌روزها خوشحالم که به‌دلیل کرونا مجبور به تشکیل کلاس‌ها به‌صورت مجازی هستیم و من در بسیاری از مواقع به‌جای کت‌وشلوار، شلوار جین می‌پوشم.» جین‌پوشی نه‌تنها نشانه‌ای از زندگی عصر جدید؛ بلکه به‌مثابه بخشی از فرایند تغییر بینشی و اندیشه‌ای انسان‌های امروز نیز است. لباس را می‌توان یک از عناصر مهم فرهنگی انسان‌ها دانست. درواقع، وقتی‌ ما به لباس نگاه می‌کنیم، می‌توانیم بخشی از نگرش‌ها، ارزش‌ها، تفکر و ایده‌های ذهنی افراد را موردتوجه قرار دهیم. مسئله اساسی این‌است‌که آیا لباس به‌صورت آگاهانه انتخاب می‌شود یا اینکه افراد لباس را برحسب شرایط و جبرهای اجتماعی انتخاب می‌کنند؟ آیا لباس به‌نوعی باعث حذف فاصله‌های اجتماعی می‌شود؟ به‌نظر می‌رسد که شلوار جین تاحدزیادی توانسته فاصله بین طبقات فرادست یا فرودست و یا گسست بین افراد کشورهای درحال‌توسعه و توسعه‌یافته را پر کند. به‌عبارت‌دیگر، یکی از ویژگی‌های اساسی که شلوار جین به‌صورت فراگیر در جهان امروز مورداستفاده قرار می‌گیرد، در همین پذیرش و استفاده عمومی آن نهفته است و به‌نوعی این شلوار باعث می‌شود که تاحدزیادی افراد بتوانند نقش‌های متفاوتی را که بعضاً به آن علاقه دارند، اجرا کنند؛ بدون آنکه همه ویژگی‌های آن نقش را داشته باشند. یکی از محققینی که در امارات متحده عربی تحقیقات وسیعی انجام داده است، می‌گوید: «بسیاری از جوانان اماراتی که در بسیاری از محافل عمومی رسمی از دشداشه استفاده می‌کنند اما آن‌ها شب‌ها وقتی‌که به کلوپ‌ها و مراکز تفریحی می‌روند عموماً از شلوار جین استفاده می‌کنند». درواقع، شلوار جین نوعی کالای تمایزگذاری بین کار و فراغت درنظر گرفته شده است و وقتی‌که فردی شلوار جین استفاده می‌کند، نشان می‌دهد که در فضای کار قرار ندارد و تجربه خارج از کار را اجرا می‌کند. اما بعضاً دیده شده که رهبران سیاسی جهان نیز در برخی از محافل خود از شلوار جین استفاده می‌کنند، هرچند‌که شاید برای بسیاری از مردم و افکار عمومی هنوز این‌مسئله چندان قابل‌قبول نباشد؛ اما در برخی از این محافل نیمه‌رسمی بعضاً دیده‌شده که از شلوار جین استفاده شده است. درهرحال در ایران نیز این تجربه جین‌پوشی به‌مرور جزو فرهنگ رسمی و عمومی مردم شده است و بسیاری از فروشگاه‌ها در سراسر کشور فروش شلوار جین را به‌عنوان یکی از کالاهای مهم و پُر‌استقبال درنظر می‌گیرند. سؤالی که در اینجا مطرح است، این‌است‌که آیا اساساً مردم خود لباس را برای پوشیدن انتخاب می‌کنند یا اینکه ضرورت‌ها باعث این انتخاب می‌شود؟ باتوجه‌به فرایندهایی که در جهان مدرن اتفاق افتاده به‌نظر می‌رسد که سه کالای اساسی وجود دارد که به‌نوعی مصرف آن امروز به شکل یک ضرورت خود را نشان می‌دهد: 1. موبایل 2. سیگار 3. شلوار جین. این سه کالا به‌گونه‌ای بروز و ظهور و تکثیر پیدا کرده که بسیاری از مردم جهان نمی‌توانند خود را از کارکردها و استفاده از آن دور کنند؛ و خود همین مسئله به‌نوعی باعث شده که نماد شناخت انسان‌های عصر مدرن با این سه ویژگی دیده و مشخص شود. البته لازم به‌ذکر است که سیگار برای همگان جنبه مصرفی ندارد، اما به‌نوعی افرادی‌که اعتیاد به سیگار دارند، خریدن روزانه بسته سیگار برایشان، یک ضرورت به‌حساب می‌آید. اما درمورد شلوار جین، واقعیت این‌است‌که دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. «الکسا چون» می‌گوید: «من تمایل دارم که همیشه به‌نوعی، مصرف کاذب لباس‌های فانتزی را فریب بدهم، زیرا معمولاً فکر می‌کنم لباس‌های بسیار متنوعی وجود دارد که من می‌توانم از آن‌ها هم استفاده کنم. اما این منطق غلط است که من مجبور به استفاده از نوع خاصی از لباس باشم. چون شما واقعاً باید پول بیشتری را برای نوعی از لباس‌هایی که همگان استفاده می‌کنند، پرداخت کنید. مثل شلوار جین که مجبور هستیم پول زیادی برای تهیه آن پرداخت کنیم. اما ازطرف‌دیگر مشخص است که به‌نوعی ما مجبوریم از این نوع شلوارها بپوشیم تا با شبیه‌شدن به دیگران توسط مردم پذیرفته شویم». در مقابل این‌دیدگاه عده‌ دیگری، نوع دیگری نظر می‌دهند. به‌عنوان‌مثال «اندرسون کوپر» می‌گوید: «در زندگی واقعی من یک تی‌شرت سفید و خاکستری و شلوار جین معنا دارد. به‌معنای یک کلمه من ترجیح می‌دهم هرروز همین‌ها را بپوشم. بنابراین عده زیادی ممکن است فکر کنند که با پوشیدن شلوار جین و یک تی‌شرت می‌توانند خیلی راحت‌تر در مکان‌های عمومی ظاهر شوند و برخلاف دنیای کلاسیک که فرد برای ورود به محافل عمومی مجبور به صرف وقت و هزینه زیاد برای آماده‌سازی و آرایش کردن بود، در دنیای جدید این شرایط بسیار تسهیل شده و فرد می‌تواند به‌راحتی در هر مکانی حاضر شود». واقعیت دیگر این‌است‌که باید بپذیریم که شلوار جین نمادی از فرهنگ مدرن غربی به‌حساب می‌آید. «بیلی جول» می‌گوید: «تمام دنیا عاشق فیلم‌های آمریکایی، شلوار جین آبی، جاز و راک‌اند رول هستند و احتمالاً این‌ها راه‌هایی برای شناختن بهتر کشور ما هستند و روش‌های بهتر از آنچه سیاستمداران می‌گویند یا تبلیغات هواپیمایی نشان می‌دهند»؛ حال اگر این دیدگاه را بپذیریم، در‌آن‌صورت باید تأکید کنیم که شلوار جین نماد و سمبل فرهنگ غرب به‌حساب می‌آید و مصرف آن ما را ازخودبیگانه می‌کند؛ اما راحتی و کاربردی که از شلوار جین می‌شود می‌تواند این روند ذهنی را تغییر دهد. یک مردم‌شناس ایرانی معتقد است که اگرچه شلوار جین از غرب آمده است، اما چه‌بسا افرادی، امروز استفاده از آن‌را به‌عنوان یک نماد زندگی در یک جامعه بومی ایرانی می‌دانند و چه‌بسا بسیاری از روشنفکران ایرانی بدون آنکه علقه یا کششی نسبت به فرهنگ غرب داشته باشند و حتی منتقد این فرهنگ باشند، به‌نوعی در زندگی عادی از شلوار جین استفاده کنند. بنابراین، می‌توان این‌گونه بیان کرد که شلوار جین اگرچه منشأ و مبدأ غربی و آمریکایی دارد، اما توانسته در روح و عمق جان سایر ملل به شیوه‌های بومی و تطابق با سنت‌های آن‌ها خود را نشان دهد. باید این‌را هم درنظر داشت که استفاده از شلوار جین در خود غرب نیز فراز‌و‌نشیب‌های زیادی را داشته است. مثلاً در ابتدا گفته می‌شود در آمریکا شلوار جین توسط کارگران در کارخانه‌ها استفاده می‌شده یا در برخی از مناطق روستایی بیشتر از آن استفاده شده است. یا بعدها استفاده از شلوار جین نماد اعتراض در جامعه شده است و کسانی که نسبت به جنگ‌های آمریکا علیه ویتنام اعتراض داشتند شلوار جین می‌پوشیدند و اعتراض خود را به‌این‌صورت به‌نمایش می‌گذاشتند. ازطرف‌دیگر، ممکن است که در بسیاری از فیلم‌های سینمایی هالیوودی شلوار جین به‌نوعی سمبل‌سازی جامعه آمریکایی به‌حساب بیاید و خیلی از ستاره‌ها و بازیگران از آن استفاده کردند تا چیزی را به دیگران نشان دهند. درهرحال شلوار جین بخش مهمی از فرهنگ غرب است، اما همان‌طور‌که اشاره شد وقتی وارد کشورهای دیگر شده، شکل و کارکردهای متفاوتی را پیدا کرده است. اما با نگاهی به جامعه ایران نیز می‌توان این‌موضوع را تشخیص داد که ورود شلوار جین به‌نوعی در دورانی تقابل بین فکرهای سنتی و مدرن را دامن زده است. مثلاً در دهه شصت اگر جوانی شلوار جین می‌پوشید در برابر تفکر افرادی قرار می‌گرفت که بعضاً نگاه سنتی یا دینی داشتند. اما به‌مرور با بروز، ظهور و برملاشدن بسیاری از سیاستمدارانی که در خلوت خود شلوارهای جین استفاده می‌کنند این‌موضوع شکل فراگیرتری پیدا کرد و آن شکل تقابل یا تفکیکی که بین فکر سنتی و مدرن وجود داشت، به‌نوعی زیر سؤال رفت. از نکاتی که امروزه درمورد شلوار جین سخن به‌میان می‌آید اینکه؛ شلوار یا پوشاک به‌نوعی به بخشی از بدن انسان تبدیل شده است. درواقع وقتی ما از بدن انسان صحبت می‌کنیم لباس را به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیر آن درنظر می‌گیریم. بنابراین این لباس به‌نوعی بیانگر ویژگی‌هایی‌ست که می‌خواهد خود را به دیگران نشان دهد؛ اگر با نگاه به اندیشه‌های «چارلز هورتون کولی» این‌موضوع را تحلیل کنیم. «کولی» معتقد است که انسان در نگاه دیگران روایت می‌شود. به‌عنوان‌مثال، او سه فاز را دراین‌زمینه مطرح می‌کند:
1. ما در نگاه دیگران پدیدار می‌شویم؛
2. دیگران درمورد ما قضاوت می‌کنند؛
3. در اثر قضاوت دیگران ما دچار سرافکندگی و سرشکستگی یا غرور و افتخار می‌شویم.
نهایتاً اینکه اگر ما در نگاه دیگران پدیدار شویم و در اثر این پدیدار‌شدن احساس غرور و افتخار کنیم، احتمال اینکه این رفتار یا کنش در آینده تکرار شود بسیار زیاد است و اگر احساس سرشکستگی به ما دست دهد، ممکن است در آینده آن رفتار تکرار نشود و درصورتی‌که فرد بتواند آن رفتار خود را تغییر بدهد. با این اوصاف و با این دیدگاه اگر به شلوار جین در جامعه نگاه شود به‌نظر می‌آید که افراد با شلوار جین نوعی امضاء و نشانه‌ای از هویت بدنی خود را به جامعه اعلام می‌کنند. یعنی جوانان وقتی‌که شلوار جین را به‌طور فراگیر استفاده می‌کنند، این نوع گفتمان و مانیفست فکری خودشان را در تمایز و تعارض با بزرگ‌سالان نشان می‌دهند. بنابراین شلوار جین در اینجا نمادی از روشنفکری یا نمادی از جوانان معترض یا نمادی از تفکیک و تمایز هویت‌ها از یکدیگر تفسیر می‌شود. باتوجه‌به همه آنچه گفته شد درهرحال چه بخواهیم و چه نخواهیم شلوار جین جزو جدایی‌ناپذیر زندگی امروز بشر است و به‌دلیل ویژگی‌های مناسبی که در آن وجود دارد اعم از راحتی، محکم بودن، جذابیت و در‌دسترس‌بودن استفاده از آن به‌صورت فراگیر موردتوجه بخش اعظمی از مردم جهان قرا گرفته است. پس شلوار جین را این‌روزها افراد انتخاب می‌کنند، چون آن‌را کالایی مناسب برای زندگی آسان‌تر در فضای دنیای مدرن درنظر می‌گیرند.

مهرداد ناظری * جامعه‌شناس و استاد دانشگاه