«مجید ستایش»؛ زاده 10 آبانماه 1351، بازیگر، طراح، کارگردان، پژوهشگر، مدرس دانشگاه در رشته تئاتر و سینماست. وی داوری جشنوارههای متعدد تئاتر، بازیگردانی پروژههای تصویری، مشاوره آثار هنری، طراحی و تدوین دروس آموزشی، حضور در عرصه خبرنگاری و روابطعمومی را در کارنامه خود بهثبت رسانده. وی دراینسالها دست به پژوهشی پیرامون تاریخچه تأسیس «اداره تئاتر» زده است و اینامر، موجب شد درگیری چندساله او با اینموضوع، بهعنوان موضوع گفتوگوی ما با او قرار بگیرد.
تأسیس اداره هنرهای دراماتیک در سال 1336
مجید ستایش بااشارهبهاینکه سالها درگیر این پژوهش است و اینروزها، مراحل پایانی آنرا پشتسر میگذارد، گفت: «دراینپژوهش، باعنوان تاریخ اداره تئاتر از آغاز تا پایان، به بررسی این تاریخچه در سه مقطع زمانی پرداختهام که در مقطع اول، از تأسیس اداره هنرهای دراماتیک در سال 1336، با دریافت مجوز ازسوی زندهیاد دکتر مهدی فروغ از مهرداد پهلبد؛ وزیر فرهنگوهنر سابق صورت میپذیرد و ادارهای باعنوان اداره هنرهای دراماتیک تأسیس میشود. مقطع دوم از سال 1358 تا اردیبهشتماه 1361 تأسیس مرکز هنرهای نمایشیست. مقطع سوم نیز از سال 1361 تازمان حال است». بازیگر نمایش «چلچراغ» نوشته «محمود استادمحمد» که بهکارگردانی «سید رضا علوی» در آذر و دی 1400 سالن استاد «جعفر والی» مجموعه تئاتر محراب تهران بهروی صحنه رفت، بابیاناینکه هسته اولیه هنرهای دراماتیک درآنزمان را زندهیادان اساتید جمشید مشایخی، جمیله شیخی بهعنوان کارمند، زندهیاد آقای قریشی بهعنوان معاون اداره، در کنار تایپیست، تلفنچی امور جاری مدیریت میکردند، ادامه داد: «رفتهرفته هنرمندانی از فرنگ میآیند و اساتیدی نظیرِ زندهیادان داوود رشیدی، حمید سمندریان، بهرام بیضایی و دیگر اساتید کمکم به این اداره اضافه میشوند و فعالیت حرفهای تئاتر در میان آنان بهمرور آغاز میشود».
سال 1337 و تأسیس «تلویزیون ثابت پاسال»
این کارگردان تئاتر بااشارهبهاینکه در سال ۱۳۳۷ «تلویزیون ثابت پاسال» تأسیس میشود، گفت: «دراینزمان، مقرر میشود هر کارگردانی با گروهش چهارشنبهشبهای هرهفته یک اجرای زنده در تلویزیون ثابت پاسال داشته باشند که بسیاری از تماشاگران ازاینطریق با تئاتر علاقهمند شدند و تئاتر را ازطریق تلویزیون به خانههای مردم آوردند». وی بابیاناینکه در سال ۱۳۴۳ اداره هنرهای دراماتیک به دو بخش تقسیم میشود، افزود: «در حوزه آکادمیک تئاتر دانشکده هنرهای دراماتیک بهریاست دکتر مهدی فروغ تأسیس شد؛ و در حوزه تولید تئاتر نیز اداره برنامههای تولید تئاتر بهریاست آقای عظمت ژانتی تأسیس میشود. این دو اداره، در میدان ژاله سابق، کنار هم تأسیس شده و زیرنظر ادارهکل فعالیتهای هنری شروعبهکار میکنند». مشاور کارگردان نمایش «تبعید» اثر «نیل سایمون» با ترجمه «آهو خردمند» که بهکارگردانی «سعید فرخنیا» بهمن 98 در سالن شماره 1 خانه «نمایش مهرگان» تهران بهروی صحنه رفت، بابیاناینکه اداره برنامههای تولید تئاتر در سالهای ۱۳۴۳ تا 1354 بهریاست عظمت ژانتی اداره میشد، گفت: «پس از انقضای اینمدت، از سال 13۵۴ تا 13۵۷ استاد علی نصیریان در جایگاه ریاست اداره تئاتر حضور داشتند و پس از شکلگیری انقلاب اسلامی، در سال 1358 استاد جمشید مشایخی بهریاست اداره تئاتر میرسند».
ایجاد پستهای بازیگر و کارگردان پسازانقلاب
بازیگر نمایش «حکایت عروسی میرزا آقاهاشم» اثر «رضا عاشوریفر» که در نوزدهمین جشنواره تئاتر آیینی و سنتی در تیرماه 98 در سالن اصلی تالار محراب بهروی صحنه رفت، بااشارهبهاینکه دراینزمان، در اداره تئاتر پستهای سازمانی «بازیگر» و «کارگردان» ایجاد میشود، گفت: «گروههای تئاتری مانند گروه هنر ملی، شهر، امروز و ...، از جمله گروههای هنری و حرفهای بودند که متعلق به اداره تئاتر بودند». ستایش بااشارهبهاینکه برنامهریزی و تصمیمگیری در حوزه تئاتر منوط به تصمیمگیری شورای تئاتر در اداره تئاتر متشکل از افرادی نظیرِ «علی نصیریان»، «جمشید مشایخی»، «عزتاله انتظامی» «داود رشیدی» و «عظمت ژانتی» بود، گفت: «در سال 13۴۴، اولین تالار دولتی با نام تالار ۲۵ شهریور تأسیس میشود و گروههای اجرایی نمایش که در اداره تئاتر تمرین میکردند، درآنتالار بهاجرا میپرداختند. پس از این اتفاق، اولین جشنواره نمایشهای ایرانی در مهرماه ۱۳۴۴ در تالار ۲۵ شهریور برگزار میشود». بازیگر نمایش «دستهای آلوده» بهقلم «ژان پل سارتر»، ترجمه جلال آل احمد که آبانماه 98 بهکارگردانی «کیوان هاشمی» در سالن اصلی «موزه آزادی» بهروی صحنه رفت، بااشارهبهاینکه ساختمان اداره تئاتر از «میدان ژاله» سابق در سال ۱۳۴۷ به ساختمانی اجارهای که از فردی بهنام «تدین» در خیابان پارس اجاره میشود، منتقل شد، گفت: «درآنسال عباس جوانمرد، خانه نمایش را در اداره تئاتر ایجاد میکند». وی بااشارهبهاینکه در بازه روزهای اول انقلاب در سال 58، تمام آثار حوزه هنرهای نمایشی با مجوز «جمشید مشایخی» بهعنوان مدیر اداره تئاتر اجرا میشد، گفت: «ایننکته حائزاهمیت است که در اوایل انقلاب، بیشترین تولید نمایش را در زمان مدیریت آقای مشایخی شاهد بودهایم و نکته بسیارجالب دیگر اینکه بیشتر انتقال هنرمندان و بیشترین رخدادها درزمینه ورود هنرمندان به اداره تئاتر در دوران پیشازانقلاب نیز در دوره مدیریت مشایخی در اداره تئاتر رقم خورده است؛ همچنین با حضور استاد مشایخی، اداره تئاتر دراینبرهه زمانی حفظ میشود». وی بااشارهبهاینکه پس از پایانیافتن دوران مدیریت مشایخی درایناداره، مدیریت به افرادی نظیرِ «هوشنگ توکلی» و «مجید جعفری» میرسد و چون مرکز هنرهای نمایشی تأسیس میشود، سازمان فولکلور حذف میشود، افزود: «دراینزمان، هنرمندانی که پستهای سازمانی رقصنده داشتند، با شکلگیری انقلاب، قاعدتاً این پستها حذف و آدمهای شاغل دراینپستها نیز از مجموعه حذف میشدند؛ اما باید ایندسته افراد، پستهایی میگرفتند تا بتوانند خدمت خود را دراینمجموعه؛ یا در گروههای مختلف تحتنظر اداره تئاتر، تحتعنوان بازیگر یا کارگردان، به فعالیتشان ادامه دهند و نهایتاً اینافراد با پستهای سازمانی بازیگر و کارگردان در گروههای مختلف ساماندهی شده و به فعالیت خود ادامه میدهند». بازیگر مجموعه «شهریار» بهکارگردانی «کمال تبریزی» بابیاناینکه دراینبازه زمانی، «مجید جعفری» ریاست اداره تئاتر را برعهده داشت و از هنرمندان اینمجموعه دفاع کرده، افزود: «درآنزمان هنرمندان در قالبهای مختلفی نظیرِ بازیگر و کارگردان در گروههای مختلف مشغولبهفعالیت میشوند که نهایتاً تعداد بسیاری از این هنرمندان، بهواسطه اتمام مدتزمان فعالیت دراینعرصه، در سالهای دهههای 70 و 80 بهمرور، از پست سازمانی خود بازنشسته میشوند».
تغییر نام تالار «25 شهریور» به «تماشاخانه سنگلج»
ستایش بابیاناینکه بهمرورزمان، ایندوره که تا اردیبهشتماه 1361 ادامه داشت، بهاتمام میرسد و دراینبازه با تأسیس مرکز هنرهای نمایشی، تمام اختیارات موجود در حوزه هنرهای نمایشی از اداره تئاتر گرفته و به مرکز هنرهای نمایشی واگذار میشود، افزود: «تالار 25 شهریور نیز به تماشاخانه سنگلج تغییر نام مییابد و این اتفاق، پسازانقلاب و ریاست استاد مشایخی دراینمجموعه اتفاق میافتد. ازاینرو، تماشاخانه سنگلج بهعنوان بخشی از بخشهای زیرنظر مرکز هنرهای نمایشی آغازبهفعالیت میکند و بودجه آن نیز ازسوی این مرکز تأمین میشود». وی بابیاناینکه تا آغاز این پژوهش، گروههای هنری فعال در حوزه هنرهای نمایشی در این سهدوره تقسیمبندی شدهاند و هنرمندان فعال درایندورهها در بخشیدیگر از این پژوهش در مقطعی جداگانه مورد معرفی قرار گرفته و زندگی آنان بررسی میشود، گفت: «تمام هنرمندانی که از ابتدای اداره هنرهای دراماتیک و اداره تئاتر، با اساتیدی مانند بهرام بیضایی و حمید سمندریان به فعالیت هنری پرداختند، با ذکر نام، تاریخ تولد، زمان شروع فعالیت، مدارک تحصیلی و وضعیت استخدامی هنرمندانی که پستهای سازمانی دارند دراینپژوهش بهتفکیک قرار گرفتهاند».
وجود کاستیهای بسیار در منابع این پژوهش
مجید ستایش بااشارهبهاینکه دراینپژوهش، تلاش بسیار صورت گرفته تا در نگارش اسامی هنرمندان، خطایی رخ ندهد و بههمینمنظور، از شورای نظارت برای هر نام استعلام بهعمل آمده، گفت: «تلاشم براینبودکه با وجود تمام کاستیهای موجود در منابع این پژوهش، اسامی هنرمندان، مدارک تحصیلی و رزومه بزرگان تئاتر بهدقت موردبررسی و ثبت قرار گیرد؛ اما بسیاری منابع؛ ازجمله سایتهای مختلف بودند که در روند بررسی، متوجه شدم بسیاریازآنها، مدارک تحصیلی، تاریخ تولد یا تاریخ فوت این هنرمندان را بهاشتباه درج کردهاند». این کارگردان و بازیگر تئاتر بابیاناینکه کوشیده تا اشتباهات موجود در منابع مربوط به هنرهای نمایشی اصلاح؛ و دراینمسیر، شأن هنرمندان نیز حفظ شود، گفت: «پس از گذشت ایندوران، وارد مرحله سوم شدیم که دراینزمان، ساختمان اداره تئاتر به خیابان پارس در تهران منتقل میشود که اینروند تا سال 1383 ادامه داشت و دراینسال، مالک این ساختمان، آقای تدین بهدنبال اینبودکه ملک خود را پس بگیرد». بازیگر فیلم سینمایی «مُلک سلیمان» بهکارگردانی «شهریار بحرانی» بااشارهبهاینکه با دریافت حکم تخلیه، دکتر «داود فتحعلیبیگی» تلاش بسیاری را با کمک هنرمندان تئاتر درزمینه استخراج اینمجموعه از حالت استیجاری انجام میدهد، گفت: «نهایتاً با ورود وزارت فرهنگوارشاد و تخصیص بودجه و با رایزنی هنرمندان مختلف، در زمان مدیریت آقای داود فتحعلیبیگی با همت و یاری بسیاری از هنرمندان، نهایتاً در سال 1384 یک ملک بهنام مجموعه اداره تئاتر خریداری میشود و هنرمندان مختلف، این رخداد مهم در تاریخ تئاتر کشور را جشن میگیرند». وی بابیاناینکه اینروند تا سال 1390 و نقلمکان اداره تئاتر از «کوچه پارس» به کوچه «محمدآقا» واقع در خیابان «شهید موسوی» در تهران ادامه داشته است، گفت: «دراینزمان، بهدلیل وجود لرزشهایی که در ساختمان اداره حس میشد، اداره تئاتر به کوچه محمدآقا منتقل و در ساختمانی اجارهای، خانه نمایش تشکیل میشود. فعالیت در حوزه هنرهای نمایشی تا سال 97 دراینمکان ادامه داشته است و دراینزمان، بهدلیل افزایش هزینههای جاری نگهداری مکان، این ساختمان تحویل داده میشود و نهایتاً اداره تئاتر به ساختمانی متعلق به خود هنرهای نمایشی و همان ساختمان دبیرخانه دائمی جشنواره در خیابان «هانری کوربن» کوچه «مهبد»؛ و تمام اسناد و مدارک موجود در حوزه هنرهای نمایشی کشور نیز به اینمکان منتقل میشود».
تعطیلی اداره تئاتر
در زمان ریاست «محسن امیری» و مدیرکلی «قادر آشنا»
بازیگر مجموعه «شوق پرواز» بهکارگردانی «یداله صمدی» بااشارهبهاینکه این اداره، در زمان مدیریت «محسن امیری» در جایگاه ریاست اداره تئاتر و «قادر آشنا» در جایگاه مدیرکل مرکز هنرهای نمایشی در مورخ 4 مرداد 1399 تعطیل شده است، افزود: «ازسویدیگر سند ششدانگ ساختمان اداره تئاتر خیابان پارس توسط مهدی شفیعی بهعنوان مدیرکل هنرهای نمایشی در سال 1395 گرفته شد تا بهلطف خدا، بودجه ساخت این اداره ازسوی وزارت ارشاد تأمین شود». ستایش بابیاناینکه در مراحل تکمیل اطلاعات این پژوهش، با مدیران مختلف مرکز هنرهای نمایشی و مدیران اداره تئاتر گفتوگو شده، افزود: «سعی کردم تمام تلاشم را دراینزمینه بهکار بگیرم تا یک دائرهالمعارف جامع درخصوص اداره تئاتر گردآوری کنم که دراینبرهه، شامل اطلاعات اداره تئاتر از آغاز تا پایان فعالیت آن باشد». وی باتأکیدبراینکه بهعنوان یک بازیگر و عضوی کوچک در مجموعه اداره تئاتر، همواره تلاش کرده تا دِین خود را نسبت به هنرمندانی که درزمینه ارتقای سطح کیفی فعالیتهای اداره تئاتر گام برداشتهاند و عمر خود را دراینراه صرف کردهاند، ادا کند، افزود: «کوشیدم تاریخی مکتوب از تشکیل اداره تئاتر برای نسل آینده باقی بماند تا بدانند که دراینمدت، چه اتفاقاتی در تئاتر کشور افتاده و نسل آینده، سه برهه زمانی تاریخ تئاتر در کشور را بهخوبی بشناسد. ازسویی، بزرگترین آرزویم ایناستکه افرادی نظیرِ علی نصیریان، جمشید مشایخی، محمدعلی کشاورز، امین تارُخ، پرویز پرستویی، علیرضا خمسه، مهین شهابی، فخری خوروش، پرویز پورحسینی، هادی اسلامی، ایرج راد و دیگر هنرمندانی که در برهههای زمانی مختلف در اداره تئاتر فعالیت و تلاش کردند با فعالیتهایشان، در سینما، تئاتر و تلویزیون کشور خوش بدرخشند و اینعرصهها را نجات دهند، بهخوبی به نسل آینده معرفی شوند».
درخواست بررسی پیشنهاد تأسیس «موزه اداره تئاتر»
این پژوهشگر تئاتر با ارائه این پیشنهاد که ساختمان جدید اداره تئاتر میتواند بهعنوان «موزه اداره تئاتر» نامگذاری و احیا شود، گفت: «آیندگان این حق را دارند که بدانند چهکسانی در تئاتر این مملکت فعالیت کرده، زحمت کشیده و جوانی خود را سپری کردهاند و من با قدمبرداشتن و کشف و شهود در ششدهه زمانی و تألیف این کتاب، کوشیدم تا شاید دِین خود را نسبت به نسل زحمتکشیده قبل ادا کنم و امید آن دارم که این کتاب بهعنوان یک یادگار، برای نسل آینده و علاقهمند به هنر نمایش در تاریخ این هنر در ایران باقی بماند». این کارگردان تئاتر بابیاناینکه همواره، به این آرزو میاندیشیده که بتواند گامی در احیای اداره تئاتر خیابان پارس بردارد، گفت: «امیدوارم روزی فرابرسد که تمام مدیران و وزیر محترم فرهنگوارشاد، گامهای مهمی درجهت تخصیص بودجه برای ساختمان اداره تئاتر بردارند تا این میراث هنری برای نسل آینده جاودان بماند؛زیرا معتقدم که این هنر و هنرمندان آن بودهاند که در فرهنگ، گامهای بسیارمهمی برداشتهاند و حتی انتظار میبود که ساختمانی درخورتوجه و شایسته این هنرمندان عرصه تئاتر که بسیار نوستالژیک است، در کشور ساخته شود».
تاریخچهای مستند آماده انتشار در سهجلد
وی بابیاناینکه در مرور زندگی خود، همواره به اینامر میاندیشیده که بتواند این تاریخچه را در قالب یک کتاب بهثبت برساند، گفت: «این کتاب در سال ۸۵ در وزارت فرهنگوارشاد ثبت شده و در بازنگری جدید و مرور مطالب، با افزودن اسناد جدید شامل پوستر، بروشور نمایشهای روی صحنه در ادوار مختلف، بیوگرافیهای بهروز، عکسها و دیگر موارد دردسترس، میتواند تا سهجلد نیز گسترش پیدا کند». بازیگر سریال «مختارنامه» بهکارگردانی «داود میرباقری» باتأکیدبراینکه در نسل قبل، هنرمندانی وجود داشتهاند که با تمام دغدغههای موجود در حوزه زندگی شخصی، با سیلی صورت خود را سرخ نگاه میداشته و دراینشرایط نیز دست از تولید نمایش در کشور نمیکشیدهاند، گفت: «از دوران مدیریت علی نصیریان که بخشیازآن به تأسیس اداره هنرهای دراماتیک بازمیگردد، میتوان بهعنوان یکی از بهترین ادوار تئاتر در کشور اشاره کرد و دوران دکتر علی منتظری را نیز میتوان بهعنوان دوران طلایی پسازانقلاب برشمرد که در آن، تئاتر به کمال و شکوفایی میرسد». ستایش با اظهار امیدواری که توانسته باشد خدمتی به فرهنگ تئاتر دراینکشور کند، گفت: «از خدا میخواهم بهعنوان کوچکترین عضو خانواده تئاتری اینکشور به من قدرت بدهد تا بتوانم دِین خود را به نسلهای آینده ادا کنم و دراینمسیر، از تمام کسانیکه مرا یاری کردند، تقدیر و تشکر میکنم».
عکس: مینا قانع
امین کردبچه چنگی