اصغر خلیلی؛ نویسنده و کارگردان تئاتر، در تازه‌ترین اثرش، به بازآفرینی نمایشنامه «مده‌آ» اثر اوریپید پرداخته است. این اثر نمایشی که با نام «مده‌آ در قندهار» از 17 فروردین ۱۴۰۱ هر‌شب از ساعت ۲۱ به‌مدت ۵۰دقیقه در «خانه هنرمندان ایران» (سالن استاد عزت‌الله انتظامی) به صحنه رفته؛ بازخوانی نمایشنامه «مده‌آ» در موقعیت دراماتیک افغانستان و شرایط طالبان است. مواجهه «مده‌آ» با طالبان و شرایط فعلی فرهنگ و سیاسی زنان در افغانستان، تغییرات شگرفی را در خود داستان ایجاد کرده و تکرارپذیر‌یِ قصه «مده‌آ» با پایانی تغییریافته، از دیگر ویژگی‌های بارز متنی‌ست که توسط اصغر خلیلی در مقام نویسنده به رشته تحریر درآمده. دراین‌اثر، حمیدرضا کاظمی‌پور، بهزاد محسنی، نازیلا احمدی، نرگس هزاره و مانی خلیلی ایفای نقش دارند. سپیده میرصمدزاده (دستیار کارگردان)، احمد نخودیان (مجری طرح)، علی سلیمانی (هماهنگی تولید)، محمد نادری (آهنگساز)، مریم سلیمی (طراح صحنه و لباس)، حسن محمدی (طراح نور)، شهرام عظیمی (طراح پوستر)، حسین گلستان (عکاس) و امین کردبچه چنگی (روابط‌عمومی و مشاور رسانه)، از عواملی هستند که در گروه «تجربه نو»، اصغر خلیلی را در مقام نویسنده و کارگردان اثر یاری می‌کنند.
سیاست در ایران بر سر سفره‌های غذا آمده است
نویسنده و کارگردان «مده‌آ در قندهار» بابیان‌اینکه کشور ما به‌لحاظ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، شباهت‌ها و نزدیکی‌های بسیاری با افغانستان؛ کشور همسایه خویش دارد، گفت: «این‌مسئله به‌لحاظ جغرافیایی دارای اهمیت بسیاری‌ست. ازسویی باید گفت ما به‌عنوان یک همسایه، نمی‌توانیم در قبال کشور کناری و همسایه خویش که ازنظر ارتباطات فرهنگی تااین‌حد به یکدیگر نزدیک هستیم، بی‌تأثیر بوده و متأثرازآن نباشیم». این کارگردان باسابقه تئاتر بابیان‌اینکه از سال 76 که تئاتر را به‌صورت جدی‌تر دنبال کرده، موضوع خشونت علیه زنان در آثارش همواره وجود داشته و جنبه‌های مختلف این‌گونه روابط خشونت‌آمیز، از ابعاد سیاسی، اجتماعی و حتی ادبیاتی برای او در تولید آثار نمایشی اهمیت فراوان داشته، افزود: «طی دوره‌ای، در چند نمایش، جایگاه زن در ادبیات را دنبال کردم و اخیراً به‌دلیل وجود ریشه‌های مستند در آثارم، مثل نمایش‌های راپورت‌های شبانه دکتر مصدق؛ یا گاندی، به‌دلیل‌اینکه شرایط سیاسی، با اوضاع‌واحوال جامعه فعلی ما عجین شده، کسی نمی‌تواند بگوید که سیاست، بخشی از زندگی او نیست و به‌نظرم سیاست در کشور ما بر سر سفره‌ها آمده و حتی اگر شما در‌حال‌خوردنِ نان هستید، بخشی از سیاست را در همان‌لحظه می‌بلعید و هیچ‌کس نمی‌تواند این‌موضوع را کتمان کند».
پرداختن موضوع زنان از دیرباز در آثار من وجود داشته است
خلیلی بابیان‌اینکه موضوع زنان، دغدغه اصلی ذهنی او بوده و از 25سال‌پیش ادامه داشته و ازاین‌رو، بیشتر کُتبی که توسط او تألیف شده‌اند، به همین‌موضوع اختصاص دارد، گفت: «موضوع زنان، موضوع امروز، دیروز یا سال‌های گذشته نیست؛ موضوع سالیان‌سال کارهای من است که به‌مدد رسانه، برخی از این مقاطع به‌خوبی برای مخاطب برجسته می‌شود؛ و برخی نیز زیر سرپوش‌های رسانه‌ای مدفون می‌ماند». این مدرس دانشگاه در حوزه هنرهای نمایشی بااذعان‌به‌اینکه هنگامی‌که موضوع افغانستان مطرح می‌شود، نگرشی افراط‌گرایانه در پس آن هست، افزود: «این نگرش، شرایط موجود را به‌شدت پررنگ‌تر می‌کند؛ اما به‌جهت‌اینکه مدیومی که در دستان من قرار دارد، تئاتر و هنرهای نمایشی‌ست، زبان مدنظر خویش را در قالب این مدیوم مطرح می‌کنم و نوع نگاهم دراین‌اثر، طبق موقعیت دراماتیک افغانستان است و به‌همین‌دلیل است که هرکسی، می‌تواند بیاید و این‌کار را ببیند و طبق نظر خویش این اثر را تعبیر و تفسیر کند».
گویش‌های «مده‌آ در قندهار» با دقت فراوان واکاوی و تحلیل شده است
خلیلی «مده‌آ در قندهار» را دارای ویژگی‌ها، نشانه‌ها و شاخصه‌هایی خاص دانسته که به جغرافیای افغانستان بازمی‌گردد و می‌تواند خود را دراین‌موقعیت قرار دهد، گفت: «طیف گسترده‌ای از تماشاگران فرهیخته افغانستان این نمایش را به‌تماشا نشسته‌اند؛ و پس از اجرا که با آن‌ها گفت‌وگو می‌کردم، دو نکته حائزاهمیت برایم در اثر نمود داشت؛ یکی وفاداری به‌زبان افغانستان بود که من دراین‌نمایش از دو بازیگر افغانستانی استفاده کردم که یکی‌ازآن‌ها هزاره است و اصلیت دیگری، به کابل بازمی‌گردد. وقتی می‌خواستیم این اثر را تولید کنیم، با بسیاری از هنرمندان افغانستانی که در عرصه هنرهای نمایشی فعالیت دارند، صحبت کردیم و با دوستان اُزبک و پشتو نیز درمورد موضوعات جاری در نمایش سخن گفتیم که در‌این‌مراودات، گویش‌ها را مدنظر قرار دادیم». وی بابیان‌اینکه در اجراهای نخست، هیچ‌کس ایرادی به گویش‌ها نگرفته و ازاین‌نظر و با دریافت بازخورد مناسب تماشاگر در حوزه گویش، می‌توان گفت گویش‌های جاری دراین‌نمایش صحیح است، تصریح کرد: «این‌موضوع برایم بسیارجالب بود که برخی از تماشاگران افغان این‌موضوع را به من گوشزد می‌کردند که در گویش این اثر، برخی از اصطلاحاتی به‌کار رفته که مربوط به‌گویش عمومی منطقه‌ای خاص در افغانستان است و باید در همان منطقه باشید تا بتوانید آن‌را به‌کار ببرید». وی بااشاره‌به‌اینکه د‌راین‌شب‌ها، در فضای مجازی پیام‌هایی را از شهرهای مختلف؛ ازجمله شیراز و مشهد دریافت کرده و این‌امر گواه آن‌است‌که بازخورد نمایش پس از یک اجرا، در سراسر کشور با انتشار عکس‌ها به‌گوش مخاطبان تئاتر رسیده است، خاطرنشان کرد: «دراین‌مدتِ بسیارکوتاه که از اجرای نمایش گذشت، بازخوردهای مخاطبان را از سراسر ایران دریافت کردم و این‌موضوع برای من بسیارجالب بوده است».
ایده «زن‌ستیزی»، از دوران اول طالبان در ذهن من شکل گرفته بود
وی بابیان‌اینکه نقطه شروع این نمایش، با موضوع زنان افغانستان و رخدادهایی‌ست که برای این جامعه بزرگ به‌وقوع می‌پیوندد، پیوندی عمیق دارد، افزود: «موضوع زن‌ستیزی، خشونت علیه زنان و رخدادهایی که در دوره اول طالبان اتفاق افتاده است، درهمان‌سال 2001، ایده نمایشی را در ذهن من شکل داده بود که بستر آن به‌دلایل مختلف فراهم نشد». نویسنده و کارگردان نمایش «دیکتاتور عاشق» که در «تئاتر مستقل تهران» به‌روی صحنه رفت؛ بااشاره‌به‌اینکه جرقه‌های مجدد رخدادهای منطقه‌ای موجب شده ذهنیت‌های قبلی او در آفرینش اثری با این‌موضوع احیا شود، افزود: «به‌صورت مستمر در دانشگاه در حوزه هنرهای نمایشی مشغول به تدریس این علوم هستم و همین‌امر موجب می‌شود تا مطالعه من مستمر و پیوسته با ادبیات یونان، رم باستان و دیگر دروس دانشگاهی ادامه داشته باشد؛ ازسویی، از مدت‌هاپیش دنبال این بوده‌ام که نمایشنامه مده‌آ را در شرایطی خاص اجرا کنم و همین زمینه ذهنی، موقعیت‌ها و گونه‌هایی خاص از مده‌آ را در ذهنم شکل داده بود». خلیلی بابیان‌اینکه در شرایط کنونی، مطابقت‌های نمایشنامه‌ای که در ذهن داشته، با متن مده‌آ بسیاربالا بوده و به‌همین‌خاطر، برای نگارش این متن، سراغ مده‌آ رفته، افزود: «من دراینجا سراغ مده‌آ اثر اوریپید رفتم. از آن گرته‌برداری؛ و بستری برای نگارش و خلق متن جدیدم استفاده کردم». وی بااذعان‌به‌اینکه رفتن سراغ مده‌آ، گرته‌برداری یا اقتباس از این اثر نمایشی، به‌دلیل شرایط تقابل بین جنون و خشونتی بوده که در‌آن‌اثر جریان دارد، اظهار کرد: «این‌امر بدان‌معنا‌نیست‌که به این‌موضوع معتقد باشم یا به آن تکیه کنم که تماشاگر این اثر، حتماً می‌بایست پیش از ورود به سالن، حتماً متن اوریپید را خوانده یا اجرایی از آن‌را دیده باشد و این‌بدان‌معناست‌که مخاطب وقتی این اثر را می‌بیند، در جهان این نمایش اتفاقاتی رخ می‌دهد که به‌راحتی می‌تواند بدون دیدن اثر اصلی، به‌تماشای آن بنشیند و جهان خود را ترسیم کند».
جهان نمایش‌هایم متکی به رفتار ورودی تماشاگر نیست
این کارگردان باسابقه تئاتر و مدرس دانشگاه بابیان‌اینکه همواره به‌دنبال این‌شیوه بوده که به‌هیچ‌عنوان جهان نمایش‌هایش متکی به رفتار ورودی تماشاگر نباشد، گفت: «طبیعتاً پایان‌بندی و شخصیت‌پردازی اثر دراین‌نمایش تغییر کرده و این، به‌این‌خاطر است که موقعیت جغرافیایی این اثر؛ و آدم‌ها و دلایل آن‌ها برای انجام این‌کار تغییر می‌کند؛ اما تماشاگر ما نباید فراموش کند که زیرساخت و پلات این اثر، دقیقاً همان زیرساخت و پلاتی‌ست که در نسخه اصلی مده‌آ مدنظر بوده». کارگردان نمایش «میراث» اثر «بهرام بیضائی» که در تماشاخانه «سنگلج» به‌روی صحنه رفته بااذعان‌به‌اینکه پیش از ورود بیماری کرونا به کشور درحال‌زمینه‌سازی و پیش‌تولید اثری به‌نام «گاندی» بود، خاطرنشان کرد: «در‌آن‌شرایط بود که کرونا جهان را دربرگرفت، همه‌چیز به استپ رسید و این نمایش نیز روی زمین باقی مانده است و به‌دلیل‌اینکه نمایشی پُرپرسوناژ است، نمی‌توان در شرایط کنونی و با وجود بیماری آن‌را روی صحنه برد». وی بااشاره‌به‌اینکه در شیوع کرونا به‌شیوه تمرین آنلاین رسیده، دوره‌های تحلیل متون نمایشی را با گروه خود به‌صورت آنلاین ادامه داده و مسائل موجود دراین‌عرصه موجب شده باتکیه‌بر ظرفیت‌های فضای مجازی، نمایش دیگری با‌عنوان «پات» را نیز تولید کند که در شرایط کرونا، در جشنواره فجر آن‌را به‌اجرا بگذارد، گفت: «به‌نظرم نمایش بسیارخوبی از آب درآمده بود و متأسفانه به‌دلیل شرایط متفاوت و خاص بیماری کرونا نتوانستیم به اجرای عموم آن بپردازیم».
«مده‌آ در قندهار» تلفیقی از تجارب تمرین حضوری و آنلاین است
کارگردان نمایش «راپورت‌های شبانه دکتر مصدق» که در تیرماه و مردادماه 95 در «تالار وحدت» تهران به‌روی صحنه رفت؛ بااذعان‌به‌اینکه نکته خاصی دراین‌مورد تولید این اثر وجود دارد و آن‌هم این‌است‌که تجارب تمرین آنلاین و تجارب تمرین حضوری دراین‌نمایش با یکدیگر تلفیق شده، گفت: «این اثر، حاصلِ ترکیب تجارب تمرین آنلاین و حضوری‌ست که برهمین‌مبنا، شکل‌وشمایل این نمایش را ترسیم کردیم و اهداف خویش را با شیوه‌های موجود پیش بردیم». خلیلی بابیان‌اینکه گروه نمایشی او گروهی ثابت است که همواره کنار او هستند و در همه نمایش‌هایش او را همراهی می‌کنند، گفت: «دراین‌نمایش، به‌دلیل‌اینکه این اثر گویش افغانی دارد، دو بازیگر جدید به گروه اضافه شدند که از بازیگران توانمند افغان بوده و البته، بازیگر مرد افغان نیز پیدا کردیم که برای پیوستن او به گروه اندکی دیر بود و بخش عمده‌ای از تمرینات این نمایش شکل گرفته بود و نهایتاً کار را با همان بازیگران پیشین ادامه دادیم». این کارگردان بابیان‌اینکه داشتن یک گروه ثابت در نمایش‌های مختلف موجب شده تا نحوه کارکردن در گروه برای همه تعریف داشته باشد و به آن مسلط باشند، تصریح کرد: «همه دراین‌گروه به‌سان یک خانواده‌اند و در‌چنین‌شرایطی، به‌راحتی می‌توانیم کار را با یکدیگر پیش ببریم؛ و خداوند متعال را سپاسگزارم که به آنچه می‌خواستم، نزدیک شدیم». وی بابیان‌اینکه این نمایش با اجرای محدود و تنها 20شب در سالن استاد عزت‌الله انتظامیِ خانه هنرمندان ایران به‌روی صحنه می‌رود، ادامه داد: «برخی از اعضای گروه، درحال‌ایفای نقش در سریال و فیلم‌های دیگری هستند که پروژه آن‌ها به‌محض اتمام این نمایش آغاز می‌شود و به‌همین‌دلیل، بنای آن داریم دراین‌سالن 20شب این اثر را روی صحنه ببریم. اگر شرایط برای اجرای مجدد این اثر فراهم شد، تلاش می‌کنیم آن‌را در سالنی دیگر به‌اجرا ببریم؛ زیرا سالن ایدئال اجرای ما نیست؛ اما در‌کل، سالن خوبی برای اجرای نمایش است». نویسنده و کارگردان نمایش «نظمیه زنان» که در تالار قشقائی مجموعه تئاترشهر تهران به‌روی صحنه رفته، بابیان‌اینکه گروه «تجربه» بناست در تابستان، به‌دعوت یک جشنواره برون‌مرزی، اثری را خارج‌ازکشور به‌روی صحنه ببرد، گفت: «منتظر خبر نهایی و قطعی این جشنواره برای اجرای نمایشمان هستیم و به‌محض قطعیت‌یافتن حضور دراین‌جشنواره، جزئیات آن جهت اطلاع عموم مخاطبان نمایش ایران‌زمین، به سمع‌ونظر مردم خواهد رسید».
انسیه ربیعی
عکس: حسین گلستان