تار
تار، جزو معروفترین سازهای زهی و ایرانیست که بهوسیله مضراب نواخته میشود. تار علاوهبر ایران در برخی مناطق دیگر خاورمیانه مانند تاجیکستان، جمهوری آذربایجان و ارمنستان و گرجستان و دیگر نواحی نزدیک قفقاز برای نواختن موسیقی سنتی این کشورها و بخشها مورداستفاده قرار میگیرد. در گذشته تار ایرانی دارای پنج سیم (یا پنج تار) بوده و غلامحسین درویش یا درویش خان سیم ششمی به آن افزود که همچنان بهکار میرود.
سهتار
سهتار از خانواده تنبور و جزو سازهای زهی مضرابیست و ساز سنتی ایرانی محسوب میشود. این ساز با ناخن انگشت اشاره دست راست نواخته میشود و دارای چهار سیم است. البته سهتار در گذشته سه سیم یا تار داشته که با اضافهشدن سیم چهارمی به سهتار امروزی تبدیل شده است. همچنین این ساز به ساز خلوت معروف است و از صدای ظریفی برخوردار است. سهتار دارای وسعت صدایی بهاندازه تقریباً سه اکتاو است.
تنبور
تنبور را میتوان یکی از قدیمیترین سازهای سنتی ایرانی معرفی کرد که در موسیقی دارای جایگاه عرفانی و مقامیست. ساز تنبور دارای سه سیم است و نواختن آن نیازی به مضراب مصنوعی ندارد و با چهار انگشت دست راست با تکنیکهایی مانند مضراب راست، چپ و شُر انواع مضرابریز، گلریز، غنچه، دوچپ (دوتک) و ... نواخته میشود.
عود
عود یا بربط، سازی ایرانی و زهی زخمهایست که علاوهبر ایران در خاورمیانه و جوامع عربی شمال آفریقا رایج است. ساز عود از قدمت چندهزارساله برخوردار است؛ بنابراین میتوان گفت از گذشته تاکنون نقش مهمی در موسیقی ایفا میکرده. این ساز بهوسیله مضراب پلاستیکی نواخته میشود و ازنظر ساخت دارای چندین مدل مختلف است که باتوجهبه سلیقه و سبک نوازنده انتخاب میشود. همچنین صدای ساز عود نسبت به سایر سازهای سنتی بمتر است؛ و مانند تار و سهتار پردهبندی ندارد.
کمانچه
کمانچه جزو مشهورترین سازهای ایرانیست که اگر فردی حتی راجع موسیقی اطلاعاتی نداشته باشد، احتمال زیاد این ساز را میشناسد. این ساز از خانواده سازهای زهی آرشهایست؛ یعنی با آرشه یا همان کمان نواخته میشود. همچنین این ساز دارای چهار سیم است و فاقد پردهبندیست. کمانچه دارای مدلهای مختلفی مانند پشتبسته و پشتباز و ... است که ازنظر شکل و صدادهی باهم متفاوت هستند.
قیچک
قیچک، یکی از سازهای زهی آرشهای در موسیقی ایرانیست که همانند کمانچه با آرشه یا کمان نواخته میشود. این ساز دارای قدمت بسیاریست و در موسیقی نواحی ایران کاربرد زیادی داشته و دارد. قیچک ازنظر شکلگرفتن و نواختن شبیه به ویولنسل است و حتی در نوع بزرگتر آن؛ که به قیچک بم معروف است، از آرشه ویولنسل استفاده میشود.
سنتور
سنتور، سازی پرکاربرد در موسیقی ایرانیست. این ساز زهیِ مضرابی، بهشکل ذوزنقه بوده و دارای تعداد زیادی سیم است. این ساز، با دو زخمه چوبی یا همان مضراب نواخته میشود. رایجترین نوع سنتور (نُه خرک یا سلکوک) و ۷۲ سیم دارد که به دستههای چهارتایی و ۱۸ دسته تقسیم میشود.
نی
نی یا نی هفتبند، از سازهای بادی ایرانیست و از دسته سازهای بدون زبانه محسوب میشود. ساز نی، کوکشدنی نیست و نوازنده در همنوازیها و تکنوازیها از انواع مختلف آن و با کوکهای دلخواه استفاده میکند. وسعت صدای نی دو اکتاو و نیم است. نی بهعنوان یک سازهای محلی نیز بسیار رایج است و در اکثر نقاط ایران وجود دارد.
تنبک
تنبک، از سازهای کوبهای ایرانیست. این ساز پوستی، ازنظر سازشناسی جزو طبلهای جامشکل محسوب میشود. تنبک در بسیاری از اجراهای همنوازی موسیقی سنتی مورداستفاده قرار میگیرد و همیشه بهترین همراه برای گروهها و ارکسترهای موسیقی بوده است.
دف
دف، یکی از سازهای کوبهای در موسیقی ایرانیست. این ساز شامل حلقهای چوبیست که پوست نازکی بر آن کشیدهاند و با ضربههای انگشت بر آن نواخته میشود. دف از سازهای کوبهای ایرانی بوده که بیشترین شباهت را به ساز دایره دارد؛ ولی بزرگتر از آن و با صدای بمتر است.
علیرضا نیاکان