آواز ایرانی، یکی از مهم‌ترین و والاترینِ انواع موسیقی در جهان است که به‌واسطه تکنیکی‌بودنش، توجه مخاطبان بسیاری را در جای‌جای جهان به‌خود معطوف کرده است. وجود دستگاه‌ها، آوازها و گوشه‌های مختلف در آواز ایرانی، موجب شده است تا اساتید بزرگ آواز، هریک‌از دستگاه‌ها، آوازها و ردیف‌های موسیقی ایرانی را با تعریفی خاص و در جایگاهی خاص استفاده کنند. فرارسیدن آئین عزاداری در محرم‌الحرام و عزای حضرت سیدالشهدا؟ع؟، یکی از جلوه‌گاه‌های بارزی‌ست که موسیقی و آواز سنتی ایرانی، ظرفیت‌های بی‌بدیل خود را در آن به‌نمایش می‌گذارد. این‌امر، موضوع گفت‌وگوی ما با «صادق شیخ‌زاده» مدرس آواز ایرانی‌ست.
گوشه «مثنوی»؛ گوشه‌ای مستقل در تمام آوازها
شیخ‌زاده بابیان‌اینکه برای بررسی کاربرد موسیقی و آواز ایرانی در عزاداری‌های ماه محرم و حضرت اباعبدالله‌الحسین؟ع؟، اول باید به‌این‌نکته پرداخت که این نغمه‌ها چگونه هستند و چگونه درکناریکدیگر قرار می‌گیرند، گفت: «اگر که فرض را بر این بگیریم در موسیقی ایرانی، هشت صدای اصلی داشته باشیم، این هشت صدای اصلی، هشت صدای ثابت در یک گام مشخص نیست؛ بلکه بین این صداها، فواصلی هم وجود دارند که اگر فواصل اصلی باشند، ما می‌توانیم آن‌ها را در زمره همان صدای اصلی هشت‌گانه درنظر بگیریم و خود همین نغمه‌ها، هریک در جایگاه خودشان بدون داشتن هیچ ریتمی صرف رفت‌وآمد روی نت‌های اصلی، مثلاً فواصل اصفهان، ماهور، سه‌گاه، چهارگاه، راست‌پنج‌گاه یا هرچیز دیگر می‌توانند خصوصیتی احساسی را به ذهن متبادر کنند که آن خصوصیت احساسی، می‌تواند حزن، شادی، عاشقانگی، حماسه یا ارائه پند و اندرز باشد». وی بااشاره‌به‌اینکه معمولاً در تعزیه‌های گذشته یک شخص حضور پیدا می‌کرد و پیرامون نکات کلی واقعه عاشورا با زبان شعر سخن می‌گفت، افزود: «این شخص، معمولاً یک مرثیه بلند یا قصیده بلندی را انتخاب و در دستگاه‌هایی که به‌جهت فواصل به‌جهت ماندگاری، روی نت‌های اصلی و به‌جهت اندازه لحن و به‌جهت استفاده از تحریرها و زینت‌ها دارای ویژگی‌های مناسب برای پند و اندرز می‌بودند، به مخاطب ارائه می‌کرد». وی بابیان‌اینکه مناسب‌بودن یک نغمه برای ارائه اندرز به مخاطب را به‌این‌معنا دانسته که آواز دراین‌شکل، دارای خصوصیتی‌ست که مخاطب، بیشتر در آن می‌تواند شعر بشوند و دراین‌جنس از آواز، اصطلاحاً زینت‌های بزمی وجود ندارد، گفت: «در‌این‌فواصل، یک قصیده، یک مرثیه یا قطعه شعری در قالب‌های دیگر شعری ارائه می‌شده است و این‌نوع شعر، می‌توانسته در قالب‌های مختلف شعری قرار بگیرد که دراین‌میان، از برخی اشعار حافظ، مولانا، مثنوی معنوی و غزلیات شمس استفاده می‌شده است که ما، نباید این‌دست از آثار ادبی را نادیده بگیریم».
جایگاه سخنرانی و نغمات «همایون» و «راست‌پنج‌گاه»
این مدرس آواز ایرانی باتأکیدبراینکه در جایگاه‌هایی که قرار بوده فرد در جایگاه سخنران وارد شود، از نغمات و دستگاه‌هایی مانند «همایون» و «راست‌پنج‌گاه» استفاده می‌کرد، گفت: «دراین‌مواقع در ارائه بخش‌هایی از راست‌پنج‌گاه یا سه‌گاه تلاش براین‌بوده‌که تمام ماجرا در تعزیه ارائه شده، بخش‌های مختلف آن به‌تصویر کشیده شود و نکاتی مستقل ارائه می‌کردند و به‌این‌دلیل‌که گوشه مثنوی، معمولاً گوشه‌ای مستقل در تمام آوازهاست، بیشتر از این گوشه استفاده می‌شد؛ زیرا این گوشه، می‌تواند تمام فواصلی را که قرار است در یک دستگاه خوانده و شنیده شود، در خود جا داده دهد». شیخ‌زاده بااشاره‌به‌اینکه در حوزه مصیبت‌هایی که به حضرت علی‌اکبر؟ع؟ نسبت داده می‌شود، به‌دلیل‌اینکه نسبت مؤذن‌بودن به آن حضرت داده شده، از «بیات ترک» استفاده می‌شد، گفت: «دراین‌بخش، باید از آواز خبری استفاده می‌شده و بههمیندلیل، از آواز بیات ترک استفاده می‌شده و ما، به‌رغم حزن و اندوهی که در بیات ترک تجربه می‌کنیم، می‌توانیم تااندازه‌ای مسائلی همچون اعتراض و جنگاوری را نیز بررسی کنیم». وی بااشاره‌به‌اینکه پس از گذر از این‌قسمت، در مداحی و تعزیه، آواز به گوشه «جامه‌دران» می‌رسد، این گوشه را دارای ویژگی‌های خاصی همچون مصادیق احساسی برشمرده و بابیان‌اینکه این آواز، مصداق‌های احساسی بین جناب علی‌اکبر؟ع؟، مادر ایشان و سیدالشهدا؟ع؟ را در برمی‌گرفته، گفت: «آنجاکه دررابطه‌با شباهت علی‌اکبر؟ع؟ به پیامبر اکرم؟ص؟ صحبت می‌کردند، بازهم از جامه‌دران استفاده می‌کردند؛ اما وقتی می‌خواستند از این حرف بزنند که علی‌اکبر؟ع؟ که سمت میدان برود و به‌میدان‌رفتن آن حضرت را تشریح کنند، به فاصله پنجم، همان بیات ترک، گوشه‌ای به‌اسم فیلی را می‌خواندند تا برای چهارپایان سریع‌تر حرکت کنند و آنجاکه می‌خواستند از جنگاوری حضرت علی‌اکبر؟ع؟ صحبت کنند یا از اینکه نبرد او، مانند نبرد جناب حیدر کرار است، دوباره از همین گوشه فیلی، تحقیقات وابسته به فیلی، فرودها و اوج‌های آن بهره می‌بردند تا به شهادت حضرت برسند».
شکست حضرت علی‌اکبر؟ع؟ و گوشه «شکسته»
این خواننده آواز سنتی ایرانی بابیان‌اینکه در زمان ارائه داستان شهادت حضرت علی‌اکبر؟ع؟ از گوشه شکسته استفاده می‌شده و تنها تفاوت گوشه «شکسته» و گوشه «فیلی»، در یک نت «بمل» و «بکار» است، گفت: «با تغییر یک نت بکار و تبدیل آن به یک نت بمل، گوشه فیلی به گوشه شکسته تبدیل می‌شود و آن فضا، فضایی کاملاً شکسته است که به‌معنای شکسته‌شدن و شکست حضرت علی‌اکبر؟ع؟ درنظر گرفته می‌شود و پس از گذشتن از این‌قسمت، طبق ردیف‌ها و دستگاه‌های آوازی، طبق جریان‌هایی مانند قصه حضرت حمیدابن‌مسلم؟ع؟، مسدودشدن دید اسب‌ها و دیگر ماجراهایی ازاین‌دست، در فواصل بین گوشه شکسته قرار می‌گیرند».
حضور سیدالشهدا؟ع؟ بر بالین حضرت علی‌اکبر؟ع؟ و گوشه «شهابی»
شیخ‌زاده بااشاره‌به‌اینکه پس از عبور از گوشه «شکسته» فاصله‌ای باعنوان «دلکش»، «شکسته افشاری» یا «شکسته قره‌باغ» وجود دارد، یادآور شد: «این گوشه، مربوط به زمانی می‌شود که جناب حسین‌ابن‌علی؟ع؟ بر بالین جناب علی‌اکبر؟ع؟ می‌آیند و دراین‌مقام، از مثنوی بیات ترک بهره می‌برند یا از گوشه‌های مسقلی مانند گوشه شهابی استفاده می‌کنند». وی بابیان‌اینکه پس از گذشت این فواصل و عبور از این مقام‌ها، عزاداری شیعیان، به تعزیه‌هایی پیرامون حضرت قمر بنی‌هاشم؟ع؟ می‌رسد و بااشاره‌به‌اینکه این‌دست از تعزیه‌ها در «چهارگاه»، «رضوی» و «همایون» اجرا می‌شود، گفت: «دراین‌بخش تعزیه‌هایی که در همایون اجرا می‌شوند، قوی‌تر و غنی‌تر‌ند؛ زیرا در همایون، آئین سخنوری دیده می‌شود و فردی‌که دراین‌مقام سخن می‌گوید، کسی‌ست که بر سخن‌گفتن مسلط است و برخلاف تمام اسطوره‌ها که بعضاً نوشته و گفته شده، قمر بنی‌هاشم؟ع؟، از شخصیت‌هایی هستند که مردم، به‌واسطه اینکه خطبه‌ای معروف از ایشان در مدینه روایت شده است، بسیار ایشان را قبول داشته و در بخش‌هایی که صحبت‌ها و نکاتی را با اصحاب و یاران خود مطرح می‌کنند، مقام آوازی دراین‌قسمت به «همایون» می‌رسد».
میل به «جنگاوری» و گوشه «چکاوک»
شیخ‌زاده بااشاره‌به‌اینکه بعد از درآمد دستگاه «همایون»، فاصله‌ای باعنوان «چکاوک» وجود دارد که فاصله چهارم محسوب می‌شود و دراین‌فاصله، می‌توان به خصوصیت اعتراضی نیز اشاره کرد، یادآور شد: «دراین‌فاصله میل به جنگاوری هست و آن فرودهایی که در چکاوک وجود دارد، می‌تواند نمادی از جنگاوری باشد که اجازه جنگیدن به او نمی‌دهند و بههمیندلیل است که از این‌موضوع بهره می‌برند و پس‌ازآن، شما به شوشتری می‌رسید که در آن، از آرزویی صحبت می‌شود که محقق نشده و آنجاکه قرار است از مصیبت نرسیدن آب به خیمه‌ها سخن گفته شود، آنجا شوشتری استفاده می‌شود».
گوشه «بیداد» و شکوائیه به درگاه حضرت حق
وی بااشاره‌به‌اینکه پس از «شوشتری»، دراین‌قسمت از «بیداد» استفاده می‌شود که همان‌گونه که از نام آن برداشت می‌شود، به «بیداد زمانه» اشاره دارد، گفت: «بیداد گوشه‌ای‌ست که خصوصیت‌های بارزی را در اوج قدرت خویش دارد و می‌توان آن‌را نوعی شکوائیه به پیشگاه حضرت باری‌تعالی دانست و اینجا، این شکایت به روزگار، به زمانه یا به گردش دور گردون است و دراین‌زمان از بیداد استفاده می‌کنند و ازسویی‌دیگر، زمانی‌که مداح می‌خواهد از فراغت جناب عباس‌ا‌بن‌علی؟ع؟ سخن بگوید و رابطه برادری حضرت عباس؟ع؟ و امام‌حسین؟ع؟ را تشریح کند، از گوشه بیات راجع استفاده می‌کند».
«گودال قتلگاه» و گوشه‌های «نهفت» و «حسینی» در دستگاه شور
شیخ‌زاده، سیدالشهدا؟ع؟ را در زمره «شورآوازان» و در دستگاه «شور» خوانده و بااشاره‌به‌اینکه در اجرای مدیحه‌های آن حضرت، می‌توان از فاصله‌های اصلی دستگاه شور و البته نوا بهره برد، افزود: «این‌روند تا جایی ادامه می‌یابد که به واقعه گودال قتلگاه برسند و اگر بخواهیم نسخه‌های موجود دراین‌زمینه را بررسی کنیم، همه نسخه‌ها در نهفت یا در حسینی نوشته شده‌اند و ازاین‌رو، اسم این گوشه را حسینی نامیده‌اند که درباره دلاوری‌های سیدالشهدا؟ع؟ صحبت می‌کنند، از ابول و از ملک‌حسین استفاده می‌کنند و اصلاً این نام، به‌این‌خاطر روی این گوشه گذاشته شده است».
احوالات «شب عاشورا» در گوشه‌های «قرکه» و «رضوی»
این مدرس آواز ایرانی، بااشاره‌به‌اینکه درجایی‌که قرار است مداحان سیدالشهدا؟ع؟، پیرامون مصیبت خداحافظی ناب آن حضرت با خانواده صحبت کنند، با دوبیتی این‌کار را انجام می‌دهند، گفت: «بعدازاین که شما از فاصله سلمک رد می‌شوید و از درآمد عبور می‌کنید، به دو گوشه می‌رسید که بسیار به یکدیگر نزدیک است و این یعنی مقدمه و مؤخر یکدیگر هستند؛ یعنی رضوی و قبل‌ازآن قرکه و باید گفت؛ قرکه و رضوی از گوشه‌هایی هستند که در بیان حالات مناجات گونه جناب اباعبدالله؟ع؟ در شب عاشورا از آن استفاده می‌شده و بهره‌های این‌چنینی از آن می‌بُردند».
ورود حضرت زینب؟س؟ به «تل زینبیه» و «کُرد بیات»
وی «زینبیه» را از دیگر آئین‌های مدنظر مداحان در ماه محرم و آئین‌های عزاداری سیدالشهدا؟ع؟ برشمرده و بابیان‌اینکه در بیان این‌بخش از واقعه عاشورا، از «کُرد بیات» استفاده می‌شود، گفت: «آمدن حضرت زینب؟س؟ در تل زینبیه، عملاً کرد بیات است که اتفاقاً دقیقاً به‌جهت نُتی، در فاصله بعد از خود حسینی می‌تواند مطرح شود و بعد از این اتفاق، از آواز دشتی برای بیان واقعه غارت خیمه‌ها استفاده می‌کنند». شیخ‌زاده بااشاره‌به‌اینکه در آواز «دشتی» گوشه‌هایی مثل گوشه‌های «دیلمان»، «چوپانی» و «بیدگلی» نیز وجود دارند که تماماً به را خصوصیت روزهای بعد از روز «عاشورا» به‌کار گرفته می‌شود، گفت: «مثلاً در قسمت‌هایی که قرار است از یتیمی بچه‌های آن حضرت؟ع؟ صحبت کنند، از گوشه‌ای به‌نام یتیمک در آواز ابوعطا استفاده می‌کنند و برای بیان این واقعه از این خصوصیت در آواز «دشتی» بهره می‌برند».
بی‌ادبی‌ها و گستاخی‌های موجود در «چهارگاه» در «سه‌گاه» وجود ندارد
وی بااشاره‌به‌اینکه در واقعه شهادت «حر بن یزید ریاحی؟ع؟»، بیشتر از آوازهایی مانند «بیات اصفهان» و «ماهور» بهره می‌گیرند، گفت: «درمورد واقعه زندگی و شهادت حضرت حر، بخش‌های سرخوشی قبل از توبه او را با ماهور به‌گوش مخاطب می‌رساندند و در بخش‌هایی دیگر از این داستان، وقایع احساسی و رمانتیک داستان حضرت حُر؟ع؟ در آواز بیات اصفهان ارائه می‌شود». شیخ‌زاده داستان حضرت «علی‌اصغر؟ع؟» را از دیگر وقایع موردتوجه مداحان اهل‌بیت؟ع؟ در واقعه عاشورا برشمرده و بابیان‌اینکه رابطه بین «رُباب» و «علی‌اصغر؟ع؟» با «درآمد افشاری» به‌گوش مخاطبان می‌رسد، گفت: «واقعه عاشورا، به جایی می‌رسد که این‌مسئله، با جناب اباعبدالله؟ع؟ درمیان گذاشته می‌شود و مداحان دراین‌قسمت، از گوشه جامه‌دران استفاده می‌کنند و وقتی طلب تلذذ صحیح دراین‌واقعه مطرح می‌شود، پای جامه‌دران به‌میان می‌آید». وی استفاده از تحریرهای بالارونده «عراق» و تحریرهای بالاروند، «قرایی» را از مهم‌ترین بخش‌های آواز دستگاهی ایرانی برای ذکر مصیبت «تیر سه‌شعبه» و وقایع مرتبط برشمرد و گفت: «کلامی که درمورد حرمله استفاده می‌شود، اکثراً در رجز چهارگاه است؛ اما نغمه‌ای که برای شمر استفاده می‌شود، در مخالف چهارگاه است و اگر قرار باشد خود جناب اباعبدالله‌الحسین؟ع؟ سخنی با شمر بگویند، مثلاً در مخالف است؛ اما در مخالف سه‌گاه و تفاوت این دو این‌است‌که در چهارگاه، بی‌ادبی، بی‌تربیتی و گستاخی وجود دارد که در سه‌گاه نیست».
عکس: مینا قانع
امین کردبچه چنگی