پرداختن به روایاتی که ریشه در تاریخ و فرهنگ این سرزمین دارند، همواره بهعنوان یکی از مهمترین دغدغهها مقابل تولیدکنندگان نمایش قرار داشته. یکی از جذابترین و شیواترین روایتهای موجود که از تهران قدیم در نقلقولها باقی مانده است، روایت پهلوانیها و قهرمانیهای ورزشکارانیست که علاوهبر حضور در حوزه ورزشهایی مانند کشتی؛ آوازه جوانمردی آنان در کویوبرزن پیچیده بوده است. روایت آمیخته با عشقی که در یکی از این داستانهای قدیم ایرانی بهقلم «اکبر رادی» نگاشته شده و «پائینگذر سقاخانه» نام گرفته است، اینروزها توسط «رضا بهرامی» در تالار سنگلج تهران بهروی صحنه رفته و میزبان مخاطبان علاقهمند به آثار ایرانیست. جذابیتهای موجود دراینمتن و اجرای این نمایش، ما را برآنداشت تا سراغ تولیدکنندگان این اثر برویم و گپوگفتی با آنان داشته باشیم. گفتوگو با «احمد جعفری» (از بازیگران این نمایش) قبلاً ارائه شد. بخش دوم، به بیان دغدغههای «کهبد تاراج»؛ از نویسندگان، کارگردانان و بازیگران تئاتر اختصاص دارد. این اثر، با بازی بهروز پناهنده، کهبد تاراج، امیر عدلپرور، شادی ضیایی، سهیل ملکی، احمد جعفری، حسین اشتهاردی، عرفان پورمحمدی، آروین فلاح، حسن تدینی، بهار گودرزی، زهرا حمیدیپور، دنا زرهپوش، نگار قوامفر، امیر شاعری، امیرحسین مدرس، محمدپارسا زاهدی، علی راحتلو، امید اسلامی، محمدمهدی بیات، حسین صادق نائینی، ابوالفضل گودرزی و علی حسینی؛ تا 20 شهریورماه 1401 همهروزه از ساعت 19:45 بهمدت 90دقیقه در تماشاخانه «سنگلج» میزبان علاقهمندان است.
دشواریهای کارکردن در عرصه فرهنگوهنر؛ بدون پشتیبانیهای اقتصادی
کهبد تاراج؛ بازیگر «پائینگذر سقاخانه» بابیاناینکه در سالهایی که فعالیت تئاتر در کشور بهواسطه شیوع کرونا متوقف شده بود، ششبار بهعنوان بازیگر نویسنده در آثار نمایشی حضور داشته و اینکار، هفتمین اثر او دراینمدت است، گفت: «ما توانستیم دراینمدت سه اثر در تماشاخانه ایرانشهر، دو اثر در تئاترشهر و دو اثر در تماشاخانه سنگلج برای صحنه ببریم و بعدازاینمدت یک اثر هم بهدلیل توقیف به اجرا نرسید». وی بابیاناینکه حضور در عرصه هنرهای نمایشی برایش بهعنوان شغل بهشمار میرود و مجبور است برای امرارمعاش به فعالیت بپردازد، افزود: «با وجود سختیهای بسیار، اکنون از این راضی هستیم؛ زیرا مجبوریم کار کنیم؛ اما باید گفت که اندکیقبل، شرایط اقتصادی بهتر بود و ازاینرو، شرایط تئاتر نیز بهتر بود؛ اما هنوز شرایط برای حضور در عرصههای فرهنگوهنر، شرایط خوبی نیست و اهالی هنر تئاتر بهلحاظ اقتصادی و حمایتی، پشتیبانی ندارند».
عشق به تئاتر، تنها دلخوشی ماست
تاراج باابرازتأسفازاینکه شرایط در سالهای قبل برای فعالیت در تئاتر بسیاربهتر بود و از ابتدای امسال تابهامروز طی ششماه ۲۵ نمایش توقیف شده، افزود: «باید گفت درچنینشرایطی که حمایت مادی و معنوی از تئاتر وجود ندارد، تنها دلخوشی ما، عشق به این هنر است که ما را بدون پشتیبان روی پا نگاه داشته است». وی «کارکردن بهخاطر عشق را» عبارت کلیشهای برای پاسخ به این پرسش که «یک هنرمند تاچهزمانی میتواند تنها با عشق روی صحنه بیاید و اینرویه تاچهزمانی میتواند ادامه یابد؟» عنوان کرد و گفت: «باید پاسخ به این پرسش مدنظر ما باشد که نسل تازهای که قرار است بهعنوان نسل پنجم و ششم بعدازانقلاب وارد عرصه تئاتر شود، بناست با چه پشتوانهای دراینعرصه فعالیت کند و درشرایطیکه دولت حمایتهایش را از هنر تئاتر برداشته و قراردادی دراینزمینه وجود ندارد، چگونه میتواند به فعالیت دراینعرصه ادامه دهد؟»
مگر میشود هنرمند به مسائل موجود در جامعه انتقاد نداشته باشد؟
تاراج باتأکیدبراینکه فضای نمایش «پائینگذر سقاخانه» در ماه محرم میگذرد و نگاهی انتقادی نیز به مسائل روز دارد، گفتن: «مگر میشود هنرمند در فضای تئاتر کار کند و انتقادی به اوضاع موجود جامعه نداشته باشد؟ باید درنظر داشت که تئاتر، محیطی سیاسی دارد و یک نمایش خوب باید سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و هنری باشد. اگر تئاتر، دست به انتقاد نزند، باید آنرا یک دورهمی یا مهمانی دانست که چندیننفر را دورهم جمع میکند و پس از اتمامش، همه پراکنده میشوند». این نویسنده باسابقه هنرهای نمایشی باتأکیدبراینکه تئاتر خوب باید جریانساز باشد، گفت: «با مرور نمایشهای اجراشده در ۱۰سالاخیر، میبینیم نمایشهایی موفق عمل کردهاند که توانستهاند از ابتدای ۹۰ و ۹۱ بهبعد تابهامروز جریانسازی کنند و با آثاری مواجه میشویم که دراینمسیر بهدرستی گام برداشته و در ذهن مردم ماندهاند».
مخاطب تئاتر پس از دیدن یک نمایش موفق راه برگشتن به خانه را گم میکند
وی بااشارهبهاینکه در روند تولید آثار در سال ۱۴۰۱ بهخوبی مشخص است که کدام آثار توانستهاند جریانساز شده و فروشی بالا داشته باشند، گفت: «جریان یک نمایش موفق ایناستکه میبایست در ذهن مردم بماند و میتوان گفت؛ یک نمایش، زمانی موفق عمل کرده که تماشاگر، وقتی از درِ سالن اجرا خارج میشود و میخواهد به خانه بازگردد، راه خانه را گم کند. چنین نمایشی، موجب میشود مخاطب دنبال شناخت آثار جدید برود، کتاب بخواند و تلاش کند با نویسندگان جدید و آثار تازه آشنا شود». وی بااشارهبهاینکه جشنوارههای بزرگی از زمانهای گذشته برای ارتقای سطح تئاتر در کشور برگزار شده است که از مهمترین آنها باید به جشنواره هنرهای ملی اشاره کرد، گفت: «تأثیر ایندست فعالیتهای هنری درطولتاریخ دیده خواهد شد و نمیتوانیم بگوییم که ما تأثیرگذار هستیم؛ زیرا نمایش، خودش راه خویش را مییابد؛ مانند آب روانی که در مداری قرار میگیرد و جلو میرود».
نمایش موفق، در ذهن مخاطب میماند
وی گفت: «از ویژگیهای نمایش موفق میتوان بهایننکته اشاره کرد که در ذهن مخاطب میماند؛ مثلاً من نمایشی را در سال 90 تولید کردم که ممکن است بسیاری مرا با آن بشناسند یا کار دیگری را سال 97 تولید کردم که از من خواسته میشود آنرا بازتولید کنم». وی باتأکیدبراینکه بهنظرش نمایشی موفق است که بعدها درباره آن صحبت شود، گفت: «نمایشی را میتوان موفق نامید که پس از یکدهه بتوان درموردش صحبت کرد. برای رسیدن بهایننقطه، اهالی تئاتر باید دستدردست یکدیگر بدهند که یک اثر باکیفیت اجرا شود و باید بپذیریم اگر اجرایی کیفیت نداشته باشد، یکسال هم که روی صحنه باشد، تغییری در روند هنر تئاتر ایجاد نمیکند».
ضلع مهم تئاتر، تماشاگر است
تاراج بااشارهبهاینکه تولید تئاتر موفق، تنها در دستان هنرمند نیست؛ و دولت در جایگاه خویش و مردم در جایگاه تماشاگر، قطعات مختلف پازل را تشکیل میدهند، گفت: «ضلع مهم تئاتر، تماشاگر است و اگر همهچیز آماده باشد و تماشاگر در سالنهای اجرا حضور نیابد، فعالیت تئاتر به چه دردی خواهد خورد؟» این بازیگر تئاتر، تماشاگران، مرکز هنرهای نمایشی وزارت ارشاد و تولیدکنندگان تئاتر را اضلاع مثلت تئاتر خواند و باتأکیدبراینکه تولیدکنندگان آثار نمایشی، باید متون درستی را انتخاب کنند، گفت: «ما میتوانستیم متنی دیگر را اجرا کنیم و بعد از دهه اول محرم و پایان عزاداریها، مجوز برای اجرا صادر میشد؛ اما باید از خودمان بپرسیم چرا دراینحالوهوا پا میگذاریم؟» وی بااشارهبهاینکه اگر این اثر بتواند پنجنفر را برگرداند به این حالوهوا؛ یعنی حالوهوای امامحسین؟ع؟، گروه تولید رسالتش را انجام داده است و چیزی غیرازاین وجود ندارد، تصریح کرد: «هرکسی انتخاب میکند چگونه زندگی و چگونه کار کند و هرکسی، جریان خودش را؛ چه کوچک و چه بزرگ باید بسازد و این، مهم است که فرد، چه جریانی را بسازد». وی تأثیرگذاری هر فرد را وابسته به رفتارش درحد توانش دانسته و بااشارهبهاینکه در روزهای محرم، فردی را در یک خیابان با یک کلمن کوچک دیده که روی آن نوشته شده بود: «السلامعلیک یا اباعبداللهالحسین؟ع؟» و به موتوریهای رهگذر در مسیر بازار، آب میداد، گفت: «این تصویر را درنظر بگیرید و ببینید چقدر زیباست؛ حال ببینید چقدر تصاویر و بنرهای بزرگ در ایام محرم در شهر منتشر و نصب میشود؛ اما باید پرسید که آیا تأثیرگذارند؟ اگر بخواهیم اینموضوع را به تئاتر تعمیم و بسط بدهیم، باید بگوییم تکلیف نسل ما دراینزمینه تقریباً روشن بود و میدانستیم باید چهکار کنیم. میدانستیم کارکردن در حوزه تئاتر بهصورت پلهایست و باید اول دستیار دو باشیم، بعد دستیار یک؛ و بعدازاینکه در پشتصحنه چرخیدیم و یاد گرفتیم، وارد حوزه فعالیت در تئاتر شویم».
نمایش در تئاتر خصوصی، شکل نمیگیرد
وی باابرازتأسفازاینکه امروزه فرد میتواند با پرداخت 50میلیونتومان در تئاتر خصوصی خود را کارگردان بنامد، گفت: «اگر بپذیریم چنین فردی، سواد آکادمیک و تجربه مؤثر در حوزه تئاتر را نیز داراست، باید بپذیریم تئاتر ما در تئاتر خصوصی هرگز شکل نمیگیرد و ایندست افراد، باید بدانند تئاتر، تنها روی صحنه نیست؛ تئاتر پشتصحنه است، تئاتر اتاق گریم است و تئاتر تمرکز است». وی بابیاناینکه وقتی یک بازیگر در نمایشی حضور پیدا میکند که سالن، سه اجرای همزمان را پذیرفته است و تمرکزی در پشتصحنه این اثر وجود ندارد و بازیگر بهاینشکل روی صحنه حضور مییابد، باید از او پرسید چهچیزی را قرار است به مخاطب ارائه دهد؟ گفت: «درایندست اجراها دقیقاً میتوان گفت که هیچگونه تئاتری شکل نمیگیرد؛ اما مثلاً در سالنی مانند سنگلج، شش اتاق وجود دارد که هریکاز بازیگران میتوانند در اتاق خود حضور داشته باشند، پشتصحنه آرامی داریم و اتاق گریم داریم و همهچیز سر جای خود قرار گرفته؛ چراکه این سالن، در سال 1344 و کاملاً اصولی ساخته شده است».
بسیاری از اماکن با تغییر کاربری به سالن تئاتر مبدل میشوند
تاراج باابرازتأسفازاینکه امروز، هرکسی یک آپارتمان کوچک را به سالن نمایش مبدل میسازد یا یک بیمارستان باعنوان تغییر کاربری، به سالن تئاتر مبدل میشود، افزود: «برخی از مهدکودکها با تغییر کاربری، به سالن تئاتر مبدل میشود و چهارطبقه کافه بالای آن احداث میشود و خانه هنر نام میگیرد؛ اما باید پذیرفت که ایندست اماکن، هویت هنری ندارند». وی باتأکیدبراینکه هرگز در تئاتر خصوصی فعالیت نکرده، گفت: «تابهامروز در جایگاه کارگردان و بازیگر، در فضای تئاتر خصوصی حضور نداشتهام و شاید تنها یکسری از متون نوشتهشده توسط من، در حوزه تئاتر خصوصی بهاجرا درآمده؛ چون اعتقادم برایناستکه دراینفضا تئاتر شکل نمیگیرد و اگر کسی بخواهد در فضای تئاتر، اسمش بچرخد و اعتباری کسب کند، باید پلهپله در تئاتر بالا بیاید». وی درپایان، اظهار امیدواری کرد: «چراغ تئاتر تابهامروز روشن بوده و امید داریم ازاینپس نیز مرکز هنرهای نمایشی و شخص رئیس این مرکز، تمهیداتی را بیندیشند که هنرمندان اذیت نشوند».
عکس: مینا قانع
امین کردبچه چنگی