«کتاب‌خوانی» یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های فرهنگی هر جامعه‌ای‌ست. جامعه‌ای که در آن کتاب وجود دارد، انسان‌ها می‌توانند امیدوار باشند که فرهنگ متعالی‌زیستن همچنان درجریان است. در سال‌های اخیر کتاب‌های زیادی به مرحله چاپ و نشر رسیده است؛ اما گاهی‌اوقات به این فکر می‌کنیم که چه کتاب‌هایی برای مطالعه مفید است. طبیعتاً اگر بخواهیم کتاب‌خوانی را ترویج یا دراین‌خصوص مطالعه هدفمندی را مدنظر قرار دهیم، از زوایای گوناگون می‌توان، به کتاب‌ها نگاه کرد؛ اما در یک نمای کلی کتاب‌هایی که می‌تواند کمک به فهم بهتر انسان ایرانی نماید را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد.
۱. مثنوی
بی‌شک «مثنوی (مولانا)» یکی از گنجینه‌های معنوی عمیق است که دراختیار ما ایرانی‌ها قرار دارد. گرچه عده زیادی براین‌باورندکه خواندن «مثنوی» در روزگار مدرن امروزی، کاری دشوار است؛ زیرا زبان دشوار نوشتاری اشعار مولانا باعث می‌شود هرکسی نتواند با آن ارتباط برقرار کند؛ اما خوشبختانه راه‌حلی که وجود دارد این‌است‌که اگر کسی نتواند بامراجعه‌به «مثنوی» با اشعار مولانا ارتباط برقرار کند کتاب‌های زیادی به‌صورت مکمل یا به‌زبان‌ساده به رشته تحریر درآمده که دراین‌زمینه می‌تواند نقش‌آفرین باشد. یکی از این کتاب‌ها «مثنوی معنوی به نثر روان» است که فریبا جعفری آن‌را به رشته تحریر درآورده است. او تلاش کرده با بازنویسی روان و جذاب کتاب راه فهم بهتر را برای ما ایجاد نماید. باتوجه‌به‌اینکه نشریه گاردین «مثنوی (مولانا)» را در فهرست 100 کتاب برتر تاریخ بشر گذاشته است، خواندن آن خالی‌ازلطف نیست. ضمن‌آنکه این کتاب به ما کمک می‌کند نگرشی متفاوت نسبت‌به‌خود، انسان، رابطه انسان با خدا بیابیم. همچنین ازآنجایی‌که مولانا مفاهیم را در قالب بسیاری از داستان‌ها بیان کرده، این داستان‌ها شیرین بوده و شنیدن آن‌ها خالی‌ازلطف نیست.
2. شاهنامه
یکی از کتاب‌های دیگری که برای ایرانی‌ها می‌تواند به‌عنوان الگو بیان شود، «شاهنامه (فردوسی)» است. اگر بپذیریم نیاز انسان عصر مدرن به خردورزی‌ست، «شاهنامه» شیوه خردورزی انسان ایرانی را به‌زیبایی به‌تصویر می‌کشد. او نشان می‌دهد چگونه انسان ایرانی می‌تواند با خِرد و ادراک زندگی متفاوتی داشته باشد. فردوسی از جمله شاعرانی‌ست که به‌زیبایی رابطه انسان با خود و انسان با خدا را بیان می‌دارد. او نشان می‌دهد که انسانی‌زیستن مهم‌ترین دستاورد بشر است؛ اما این کتاب نیز شاید خواندن آن مثل کتاب «مثنوی» چندان آسان نباشد. درخصوص «شاهنامه» نیز کتاب مکمل بسیاری چاپ شده است؛ اما یکی از معروف‌ترین آن‌ها کتاب «شاهنامه فردوسی به‌زبان‌ساده» است که در سه‌جلد به رشته تحریر درآمده است. مصطفی جمشیدی دراین‌کتاب تلاش کرده تا آن‌را به‌زبانی ساده و به نثر بیان نماید. این کتاب کمک می‌کند بتوانیم جوهره معنایی «شاهنامه» را متوجه شویم و از داستان‌ها و روایت‌های آن استفاده‌های لازم را ببریم.
۳. گلستان
سومین کتاب که باید به‌نوعی به آن توجه داشت «گلستان (سعدی)» است. «گلستان» در سال ۶۵۶ ه.ق به رشته تحریر درآمده. سعدی دراین‌کتاب تلاش کرده است تا به‌صورت داستان‌های پندآموز نکات اخلاقی را به انسان‌ها آموزش دهد. این کتاب در دنیایی که اخلاق به‌شدت روبه‌افول است، می‌تواند بسیار کارا و حائزاهمیت باشد. درمورد این کتاب نیز دشواری‌های خواندن آن با کتاب‌های مکمل برطرف خواهد شد. دراین‌باره کتاب «شرح و ساده‌نویسی گلستان سعدی» نوشته حمید یزدان‌پرست است؛ کتابی که خواندن «گلستان» را برای ما آسان می‌نماید.
۴. هنر عشق‌ورزی
یکی از کتب بسیار مشهور درزمینه عشق، کتاب «هنر عشق‌ورزی (اریک فروم)» است. فروم دراین‌اثر تلاش کرده عشق را نه صرفاً از زاویه رابطه یک فرد با فرد دیگر؛ بلکه از زوایای گوناگون بررسی کند. نکته بسیارمهم اینکه این کتاب به ما کمک می‌کند فهم متفاوتی از عشق داشته باشیم و به این فکر کنیم که عشق می‌تواند در شکل‌های گوناگون؛ از عشق به خود، عشق مادری، عشق پدری، عشق به طبیعت و خدا و ... وجود داشته باشد. فروم در جایی از کتاب می‌گوید: «عشق فعال‌بودن است، نه فعل پذیری؛ پایداری است، نه اسارت. به‌طورکلی، خصیصه فعال عشق را می‌توان چنین بیان کرد که عشق در درجه اول نثار‌کردن است نه گرفتن». در جای دیگر می‌نویسد: «عاشق کسی بودن تنها یک احساس شدید نیست بلکه تصمیم است؛ قضاوت است، قول است. اگر عشق فقط یک احساس بود، دیگر پایداری در‌این‌قول که همدیگر را تا ابد دوست خواهیم داشت، مفهوم نمی‌یافت. احساس می‌آید و ممکن است خودبه‌خود زایل شود. وقتی‌که عمل من با داوری و تصمیم ارتباطی نداشته باشد چگونه می‌توانم درمورد پایداری آن قضاوت کنم؟» درمجموع، خواندن این کتاب در دنیایی که عاری از عشق شده می‌تواند نقش بسیارمؤثری را ایفا نماید.
۵. بنفشه‌های پاییزی ادب پارسی
«بنفشه‌های پاییزی ادب پارسی» نوشته حسن هدی است. این کتاب که مجموعه بسیارارزشمندی از ادبیات فارسی‌ست به ما کمک می‌کند از زوایای گوناگون بتوانیم با اندیشه‌ها و فرهنگ ادب فارسی آشنا شویم. «بنفشه‌های پاییزی» را باید اثری ارزشمند درنظر گرفت که اندیشه‌ورزی، درک و دریافت متفاوت به انسان ایرانی را ازمنظر نویسندگان و شعرای ایرانی را در ما احیاء می‌سازد. وقتی کتاب را تا انتها می‌خوانیم با تغییروتحول اساسی روبرو می‌شویم و احساس می‌کنیم که در فضا و اقیانوس فرهنگ و ادب فارسی شنا کرده‌ایم.
۶. قانون عشق و قانون خشونت
کتاب «قانون عشق و قانون خشونت» نوشته لئو تولستوی ترجمه شهاب‌الدین عباسی است؛ یکی از زیباترین آثاری که از تولستوی به‌زبان فارسی به مرحله چاپ و نشر رسیده است. تولستوی در ابتدای این کتاب می‌گوید: «این مطالب را تنها برای این می‌نویسم که لب گور ایستاده‌ام و نمی‌توانم ساکت بمانم؛ چون می‌دانم تنها راه نجات مردم از رنج‌های جسمی و معنوی چیست». او در جای‌جای این اثر اشاراتی به مقوله عشق دارد. او می‌گوید عشق، هدف زندگی مردم را به مردم نشان می‌دهد. عقل به ما نشان می‌دهد که چگونه به آن جامه عمل بپوشانیم. تأکید تولستوی دراین‌کتاب این‌است‌که هر عمل خشونت‌آمیز مخالف عقل و عشق است و نباید درآن‌شرکت کرد. مهم‌ترین کاری‌که می‌توانیم بکنیم اینکه شخصی را دوست داشته باشیم؛ چون ما به‌این‌دلیل به‌دنیا آمده‌ایم که همه انسان‌ها را دوست داشته باشیم. تولستوی براین‌باوراست‌که روزی هماهنگی و بخشش و محبت باید جایگزین عصر منازعه و جنگ و نفرت شود و این «ضرورت» است. بی‌تردید این واقعه از راه خواهد رسید؛ چون انسان‌ها به‌یقین می‌دانند نفرت برای جسم و روح، برای فرد و جامعه چه آثار ویرانگری دارند و می‌دانند که از عشق و محبت است که زندگی هریک‌ازما برکت پیدا می‌کند.
۷- پرواز با خورشید
کتاب «پرواز با خورشید (فریدون مشیری)» یکی از مشهورترین آثار او به‌حساب می‌آید. دراین‌کتاب یکی از معروف‌ترین اشعاری را که تقریباً متولدین نسل دهه‌های 30 و 40 آن‌را می‌شناسند و از حفظ می‌دانند را در خود دارد: بی‌تو مهتاب شبی باز از آن کوچه گذشتم/ همه تن چشم شدم خیره به‌دنبال تو گشتم/ شوق دیدار تو لبریز شد از جام وجودم/ شدم آن عاشق دیوانه که بودم ... این شعر یکی از اشعار معروف مشهور فریدون مشیری است که ایرانی‌ها بسیار آن‌را دوست دارند. ازآنجاکه فریدون مشیری به‌زبان‌ساده شعر می‌گوید، خواندن اشعار او در دنیای جدید می‌تواند به ما کمک کند تا درک عمیق‌تری از خود ایرانی‌مان بیابیم. او رنجِ زیستن را به‌زیبایی دراین‌شعر بیان می‌دارد: من نمی‌دانم/ و همین درد مرا سخت می‌آزارد/ که چرا انسان این دانا/ این پیغمبر/ در تکاپوهایش/ چیزی از معجزه آن‌سوتر/ ره نبرده است به اعجاز محبت/ چه دلیلی دارد؟/ چه دلیلی دارد/ که هنوز/ مهربانی را نشناخته است؟/ و نمی‌داند در یک لبخند/ چه شگفتی‌هایی پنهان است/ من بر آنم که دراین‌دنیا/ خوب‌بودن به خدا/ سهل‌ترین کار است/ نمی‌دانم/ که چرا انسان تااین‌حد/ با خوبی بیگانه است/ همین درد مرا سخت می‌آزارد!
۸. انسان در جستجوی معنا
«انسان در جستجوی معنا» نوشته ویکتور فرانکل یکی از آثاری‌ست که هرفردی باید آن‌را بخواند. این کتاب محصول دورانی‌ست که فرانکل در آشویتس اسیر است و به‌نوعی همه خانواده خود را از دست داده. او در شرایط دشوار اردوگاه‌های کار اجباری هیتلری زندگی می‌کند؛ اما در همان مکان تلاش می‌کند امید به زندگی را از دست ندهد و نشان دهد که انسان درهرشرایطی باید معنای زندگی را در خود احیاء نماید. این کتاب برای نسل امروز که با ناامیدی و خشونت و خودکشی روبروست، می‌تواند اثری تأثیرگذار باشد. خواندنش می‌تواند نقش فراگیری در تفکر، امیدواری، صبوری و شیوه‌های مواجهه با سختی‌ها و تاب‌آوری را به ما نشان دهد. در بخشی از کتاب می‌خوانیم: «اکثر زندانیان گرفتار عقده حقارت شده بودند. همه ما گمان می‌کردیم که برای خود شخصیتی هستیم؛ ولی در زندان کسی برای ما هیچ ارزشی قائل نبود. درست است که ارزش‌های درونی آدمی به چیزهای برتر و معنوی‌تر بستگی دارد و زندگی اردوگاهی نمی‌تواند آن‌را از هم فروپاشاند؛ اما باید دانست که در دنیای آزاد نیز افرادی‌که به این ارزش‌ها ایمان دارند بسیار معدودند چه برسد به زندانیان درانتظار». در بخش دیگری از آن می‌خوانیم: «زندگی برای هر فرد سرنوشت اوست. این سرنوشت برای هرکس متفاوت است. افراد گوناگون با سرنوشت‌های گوناگون با یکدیگر غیرقابل‌مقایسه هستند و دیگر هیچ موقعیتی تکرار نخواهد شد و هر موقعیتی پاسخ و واکنش ویژه‌ای لازم دارد. گاهی موقعیتی که انسان در آن قرار می‌گیرد ایجاب می‌کند که فرصت را غنیمت شمرد. بیندیشد و درباره نعمت‌های زندگی خود به تفکر بپردازد. گاهی نیز باید سرنوشت را پذیرفت و بار گران رنج را به‌دوش کشید».
۹. ایران را از یاد نبریم
اثر بعدی، «ایران را از یاد نبریم» نوشته محمدعلی اسلامی ندوشن است. البته به خوانندگان توصیه می‌شود کلیه کتاب‌های محمدعلی اسلامی ندوشن را موردمطالعه قرار دهند. او کسی‌ست‌که هرگز از مسائل ایران خود را جدا ندانست و همواره تا پایان عمر به ایرانی‌بودن خود افتخار کرد. او تلاش کرد از زاویه عمیق به مسائل ایران نگاه نماید و تأکید کرده هیچ‌زمانی دنبال تعصب یا تعصب کور نسبت به ایران نیست. در «ایران و تنهایی‌اش» او می‌گوید: «این ایرانیت مخلوط عجیبی‌ست از دین و معتقدات ملی و آداب و عادات و نحوه اندیشیدن و ویژگی‌های منبعث از طبیعت و اقلیم و جغرافیا و عوارض ناشی از حوادث و مصائب. این خصیصه کسی نمی‌گوید سر‌و‌پا محسنات است، آمیخته‌ای‌ست از مقداری حسن و عیب و باهم آمیخته است». او نشان می‌دهد توجه به هردو بُعد انسان دارد و دلش نمی‌خواهد که یک بُعد را موردتوجه قرار داده و بعدهای دیگر را به‌فراموشی بسپارد.
۱۰. برادران کارامازوف
این اثر درنوع‌خود ممتاز و کم‌نظیر است. دراین‌اثر انسان با خصیصه‌ها و ویژگی‌های درونی خود آشنا می‌شود. نکته بسیارمهم اینکه داستایوفسکی دراین‌کتاب تلاش کرده تا از جنبه‌های جامعه‌شناختی و روانشناسی انسان را تحلیل کند و لایه‌های درونی را موشکافانه موردبررسی قرار دهد. او دراین‌کتاب نشان می‌دهد چگونه عقده‌های حقارت و پلیدی‌ها در انسان شکل می‌گیرد و او چگونه تلاش می‌کند از همه این پلیدی‌ها خود را نجات دهد. این کتاب، راهبردی برای نجات انسان به‌حساب می‌آید.
۱۱. درباره مراقبت
این اثر نیز یکی از کتب بسیارزیباست که میلتون میراف آن‌را نوشته که به مفهوم مراقبت می‌پردازد و نشان می‌دهد مفهوم مراقبت از موضوعاتی‌ست که در دنیای جدید باید به آن توجه شود. نویسنده از زوایای گوناگونی این مفهوم را مورد تجزیه‌وتحلیل قرار می‌دهد و معتقد است مهم‌ترین جنبه مراقبت از شخص دیگر کمک به او برای رشد و تحقق‌بخشیدن برای خودش است؛ مثلاً مراقبت پدر از فرزندش را ببینید. او کودک را موجودی مستقل و برای رشد می‌بیند. احساس می‌کند کودک به او نیاز دارد یا واکنش مثبت به نیاز برای رشد تو بزرگ شدنش کمک می‌نماید. ازنظر او مراقبت می‌تواند به رشد و بالندگی دیگران کمک نماید و درنهایت شاید بتوان این‌گونه گفت که با مقوله مراقبت شرایط جامعه بشری بهتر می‌شود. او به عناصر اصلی مراقبت شامل آگاهی، بردباری، صداقت، اعتماد، فروتنی، امید، شجاعت می‌پردازد و هریک‌ازآن‌ها را توضیح می‌دهد. دراین‌کتاب تأکید شده در مراقبت، دیگری اولویت است و رشد دیگری محور توجه من است که می‌تواند همه‌چیز را به بهبودی تبدیل کند و نوعی خودشکوفایی و دگر شکوفایی را پدید آورد.
مهرداد ناظری**عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد و مدیر گروه جامعه‌شناسی ادبیات انجمن جامعه‌شناسی ایران