چرا بازار روغن به‌هم ریخت؟

به‌فاصله چندساعت پس از این اظهارات، انجمن صنفی صنایع روغن‌نباتی با صدور اطلاعیه‌ای هرگونه افزایش قیمت روغن‌نباتی به‌دنبال خروج شرکت صافولا عربستان از ایران را تکذیب کرد. در بخشی از این اطلاعیه آمده: در سال‌جاری، تولید روغن خوراکی درمقایسه‌با سال گذشته افزایش زیادی داشته و پیش‌بینی می‌شود تولید سال‌جاری از 2.2‌میلیون‌تن فراتر رود. قیمت‌های فعلی روغن‌نباتی حتی از قیمت‌های دوسال‌قبل نیز ارزان‌تر است و قیمت‌های کنونی حداقل تا پایان سال افزایش پیدا نخواهد کرد. با وجود این تکذیبیه‌ها، مشاهدات خبرنگار ما نشان می‌دهد وضعیت واقعی بازار با گفته‌های مسئولان تفاوت دارد. خبرنگار ما بامراجعه‌به چند فروشگاه زنجیره‌ای و سوپرمارکت، شواهدی از کمبود عرضه و محدودیت فروش به‌دست آورده است. یکی از کارکنان فروشگاه‌های زنجیره‌ای واقع در خیابان زرتشت دراین‌باره گفت: چندروزی‌ست روغن نداریم و مشخص نیست چه‌زمانی مجدداً برای ما ارسال خواهد شد. وی افزود: شایعاتی وجود دارد که بار جدید روغن با قیمت‌های جدید دراختیار فروشندگان قرار می‌گیرد. فروشنده یکی از فروشگاه‌های بزرگ میدان فاطمی نیز می‌گوید: مدتی‌ست توزیع روغن خوراکی به‌شدت کاهش یافته است. اگر کسی بخواهد روغن خریداری کند باید صبح زود به فروشگاه مراجعه کند. البته باتوجه‌به محدودیت به‌وجودآمده، هر فرد فقط می‌تواند دو بطری روغن خریداری کند. در یکی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای واقع در خیابان مطهری، فروشنده‌ای درپاسخ‌به مشتری درباره وجود روغن گفت: چندساعت دیر آمدید. صبح زود روغن‌های نباتی حتی با وجود محدودیت دو بطری، در کمتر از پنج‌دقیقه فروش رفت. صاحب یک سوپرمارکت در محدوده خیابان حافظ بابیان‌اینکه «بازار روغن به‌معنای واقعی به‌هم‌ریخته و مسئولان فقط دراین‌باره شعار می‌دهند» افزود: از دوهفته‌قبل یکی از شرکت‌های بزرگ تولیدکننده، توزیع روغن را متوقف کرده. دراین‌مدت حداقل به 10 شرکت نامه زده‌ایم ولی می‌گویند روغن نداریم! با وجود تأکید مسئولان مبنی‌بر نبود محدودیت و افزایش تولید، شواهد نشان می‌دهد نابسامانی در بازار روغن همچنان ادامه دارد. به‌نظر می‌رسد باتوجه‌به تضاد اظهارات رسمی و وضعیت واقعی بازار، نیاز است مسئولان ذی‌ربط با اطلاع‌رسانی دقیق و شفاف نسبت به رفع مشکل دراسرع‌وقت اقدام کنند. بازار روغن خوراکی با چالش‌هایی ازجمله کاهش تولید داخلی، سیاست‌های حمایتی ناکارآمد، محدودیت‌های ثبت‌سفارش و خروج سرمایه‌گذاران خارجی روبه‌رو شده؛ این‌عوامل منجر به کمبود این کالای اساسی در بازار شده است. این‌روزها یکی از دغدغه‌های اصلی خانوارها در ایران، تأمین کالاهای اساسی موردنیاز زندگی‌ست. میان این کالاها، روغن خوراکی به‌عنوان یکی از ضروری‌ترین موادغذایی، با چالش‌هایی در عرضه و توزیع روبه‌رو شده است. صف‌های طولانی مقابل فروشگاه‌ها، قفسه‌های خالی در بازارهای محلی و رشد قیمت‌ها تنها بخشی از تصویر فعلی مسئله را به‌نمایش می‌گذارند. این‌وضعیت، نه‌تنها معیشت مردم بلکه صنایع غذایی وابسته به این‌محصول را نیز تحت‌تأثیر قرار داده است. بررسی خبرنگار ما و گفت‌وگو با برخی از فعالان حوزه روغن نشان می‌دهد که عوامل مختلف دست‌به‌دست‌هم داده‌اند تا وضعیت بازار روغن این‌گونه شود. کاهش تولید داخلی روغن خوراکی یکی از دلایل اصلی کمبود این‌محصول در بازار است که مستقیم با افزایش واردات کنجاله مرتبط است. کنجاله، به‌عنوان یکی از محصولات جانبی استخراج روغن از دانه‌های روغنی، در صنایع مختلف مانند دامداری و تولید خوراک دام مورداستفاده قرار می‌گیرد اما در سال‌های اخیر، واردات بی‌رویه کنجاله، توازن تولید داخلی روغن خوراکی را به‌هم زده. لازم‌به‌ذکر است به‌واسطه واردات کنجاله، صرفه اقتصادی تولید روغن از محل دانه‌های روغنی برای کارخانه‌های روغن‌کشی داخلی کاهش یافت که منجر به کاهش تولید روغن خوراکی شد. البته گفتنی‌ست احتمالاً افزایش واردات کنجاله به‌منظور جلوگیری از افزایش قیمت نهاده‌های دامی در بازار و در مرحله بعدی گوشت قرمز بوده اما به‌هرحال واردات انبوه کنجاله بخشی از صرفه اقتصادی شرکت‌های تولیدکننده روغن داخلی را که تفاله دانه‌های روغنی (کنجاله) می‌فروختند، کاهش داد و همین‌امر منجر به کاهش تولید روغن شد. یکی‌دیگر از عوامل کمبود روغن خوراکی در بازار، به سیاست‌های حمایتی قبل برای تقویت تولید داخلی برمی‌گردد. طبق این سیاست؛ واردکنندگان روغن ملزم بودند برای دریافت مجوز واردات، بخشی از دانه‌های روغنی تولیدشده توسط کشاورزان داخلی، مانند کلزا را خریداری کنند، که با نیت حمایت از کشاورزان و تشویق به خودکفایی در تولید دانه‌های روغنی طراحی شده بود، عملاً به نتایج پیچیده‌ای منجر شد. طبق سیاست‌های جدید در صنعت روغن، واردکنندگان روغن خام تنها درصورتی می‌توانند روغن خام پالم وارد کنند که میزان واردات آن‌ها حداکثر هفت‌برابر مقدار دانه‌های روغنی خریداری‌شده از کشاورزان داخلی باشد، این‌اقدام با هدف حمایت از تولید داخلی و کاهش وابستگی به واردات انجام می‌شود. این شرط، واردکنندگان را در فرآیند واردات با چالش‌های مضاعف روبه‌رو کرد؛ ازیک‌سو، قیمت و کیفیت کلزای داخلی دربرخی‌موارد با نیازهای کارخانه‌های روغن‌کشی هماهنگ نبود و ازسوی‌دیگر، این اجبار باعث افزایش هزینه‌های واردات و کاهش سرعت تأمین روغن خوراکی در بازار شد؛ درنتیجه، نه‌تنها تقاضای بازار به‌طورکامل پاسخ داده نشد، بلکه تعادل عرضه‌وتقاضا نیز به‌هم خورد و به کمبود روغن در بازار انجامید. این تجربه نشان می‌دهد: اگرچه سیاست‌های حمایتی برای تولید داخلی ضروری هستند اما طراحی و اجرای آن‌ها باید با بررسی دقیق ظرفیت‌های تولید، نیازهای بازار و توانایی صنایع همراه باشد تا از ایجاد اختلال در زنجیره تأمین کالاهای اساسی جلوگیری شود. باتوجه‌به شرایط ویژه واردات کالاهای اساسی، امکان ثبت‌سفارش برای تمامی افراد فراهم نیست و نیاز به دریافت مجوزها و احراز صلاحیت افراد دارد اما به‌نظر می‌رسد برخی از بازرگانان این امکان را به شخص دیگری می‌فروشند و ازاین‌محل درآمدهای قابل‌توجهی کسب می‌کنند. چندی‌پیش واردکنندگان خواستار تقسیم متوازن سهمیه واردات روغن بین آن‌ها و واردکنندگان عمده شده بودند. درپی تقسیم متوازن سهمیه‌ها، واردات حجم انبوه روغن خام، با چالش‌هایی روبه‌رو شد. برخی از واردکنندگان خرد نیز به‌دلیل‌اینکه هزینه‌های حمل‌ونقل کالا در حجم کم، صرفه اقتصادی نداشت، رو به فروش امتیاز ثبت‌سفارش خود آوردند. به‌دنبال این اتفاق، یکی از مقامات وزارت جهاد کشاورزی در مصاحبه خود در آذرماه امسال عنوان کرده بود که فروش امتیاز ثبت‌سفارش غیرقانونی‌ست و کارت بازرگانی متخلفین ابطال خواهد شد. خانی نوذری؛ معاون پیشین بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی، بااشاره‌به فروش یا واگذاری امکان ثبت‌سفارش گفت: هر واگذاری مجوزهای ثبت‌سفارش کالا به دیگران تخلف محسوب می‌شود و با افراد خاطی طبق قوانین مربوط به قاچاق کالا و ارتشا برخورد خواهد شد. وی تأکید کرد که این‌اقدام می‌تواند منجر به ابطال کارت بازرگانی، جریمه نقدی و حتی حبس برای واگذارکنندگان و بهره‌برداران شود؛ از تشکل‌های اقتصادی خواسته شده موارد تخلف را برای پیگیری به‌صورت مکتوب گزارش دهند. اخیراً خبرهایی درباره خروج یک سرمایه‌گذار خارجی از بازار روغن ایران منتشر شده که واکنش‌های گسترده‌ای را به‌همراه داشته است. سهام این شرکت خارجی به یک مجموعه داخلی واگذار شده است که ازپیش سهم قابل‌توجهی در زنجیره تأمین و تولید روغن خوراکی داشته است. این تغییر مالکیت، نگرانی‌هایی را درباره افزایش تمرکز در بازار و کاهش رقابت به‌وجود آورده است. تمرکز بیشتر دراین‌صنعت می‌تواند به محدودیت‌های جدی در تنوع محصولات و انتخاب مصرف‌کنندگان منجر شود. همچنین، افزایش کنترل یک بازیگر اصلی بر زنجیره تولید و عرضه، احتمال افزایش قیمت‌ها و کاهش کیفیت محصولات را تقویت می‌کند. این‌‌ها نشان می‌دهد برای حفظ تعادل بازار و جلوگیری از آسیب به مصرف‌کنندگان، نظارت و سیاست‌گذاری‌های دقیق‌تر در حوزه تنظیم بازار ضروری‌ست.