مروری بر حضور سی‌وچهارساله زنان در جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر
قدم‌هایی که آهسته اما مقتدر پیش آمدند
در روند جشنواره سی‌وچهارساله تئاتر فجر که با انگیزه ارزیابی سالانه فعالیت هنرمندان عرصه تئاتر شکل گرفت، با نگاهی اجمالی، می‌توان دریافت حضور زنان هنرمند سال‌های سال به شکلی کم‌رمق؛ ولی محسوس تداوم داشته تا اینکه در سال‌های اخیر به قدم‌های آهسته و مقتدر زنان در تئاتر ایران تبدیل شده است. با توجه به ایام برگزاری سی‌و‌پنجمین دوره جشنواره، در گزارش پیش رو، جوایزی که تا این سال در بخش‌های اصلی جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر نصیب زنان شده است را مرور کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید. جایگاه زنان در برد جوایز جشنواره تئاتر فجر تا جایی خالی است که تازه در دهمین دوره برگزاری این جشنواره، برای اولین‌بار زنی در بخش کارگردانی برگزیده می‌شود و احتمالا در همان بازه زمانی، اولین تلنگر به اندیشه هنردوستان وارد می‌شود و شاید تازه این فکر به ذهن‌شان می‌رسد که چرا تا امروز نامی از زنان، پشت تریبون موفقیت آن‌چنان‌که باید خوانده نشده است؟! نبود نامی از زنان در فهرست برگزیدگان بخش‌های شاخص یک جشنواره تنها به بخش‌های نویسندگی و کارگردانی محدود نمی‌شود؛ بلکه تا همین امروز همچنان مردان هستند که دبیری جشنواره را بر عهده دارند و تا به حال هیچ زنی به عنوان دبیر جشنواره تئاتر فجر انتخاب نشده است یا برای مثال، در فهرست اسامی هیئت داوران، کفه ترازوی زنان در داوری بخش‌های مختلف به صورت میانگین، بسیار سبک‌تر و کم‌رنگ‌تر از مردان به نظر می‌رسد.
● از گام اول تا پنجمین تولد
بهمن‌ماه سال ۶۱ جشنواره تئاتر فجر، نخستین گام به سوی آینده‌ای روشن را پس از هیاهوی آغاز جنگ و تثبیت انقلاب اسلامی ایران برداشت. گامی به این امید که فارغ از حواشی بی‌ارتباط به هنر، این‌بار هنر را برای مخاطب روز خلق کنند. هرچند آن سال‌ها اندیشه مردم از جمله هنرمندان، آن‌قدر در پیچ‌وتاب مبارزه بود که تئاترها نیز با همین حس و حال جان گرفته بودند. مینو کیانی در اولین دوره جشنواره تئاتر فجر، جایزه بازیگری را به خاطر بازی در نمایش‌های «سیافی» و «فتح الفتوح» دریافت کرد؛ اما همان سال در بخش کارگردانی و نویسندگی، زنان سهمی نداشتند. دوره دوم، سوم و چهارم جشنواره نیز به همین ترتیب سپری شد و تنها عین‌الشریعه پران و مینا تاج‌الدینی جوایزی در بخش بازیگری دریافت کردند و از زهرا نجف‌زاده و آمنه یزدان‌مقدم به عنوان بازیگر تقدیر شد. در همین دوره بود که ستاره‌هایی مثل خسرو شکیبایی در دنیای بازیگری ورود پیدا کردند. پنجمین سال برگزاری جشنواره تئاتر فجر هم زنان در هیچ‌یک از بخش‌ها، هیچ جایزه‌ای به دست نیاوردند.
● دهمین پله؛ انتظارها به سر می‌رسد
بهمن‌ماه سال ۶۶، جشنواره تئاتر فجر شش‌ساله شد؛ اما هنوز زنان در بخش‌های کارگردانی، نویسندگی یا حتی طراحی و... جایزه‌ای به دست نیاورده بودند. در همین دوره راضیه ایرانی برای بازی در نمایش «آب، باد، خاک» برگزیده بازیگری شد و از عین‌الشریعه پران و شهین اشرف تقدیر کردند. در بخش مسابقه کودکان که در دوره ششم جشنواره به آن اضافه شده بود، فرزانه رعیت‌زاده برای کارگردانی نمایش کودک «در باد خواهیم شکفت» برگزیده شد و در بخش بازیگری کودک، از فرانک زیدسرایی و پریسا پورصفری تقدیر به عمل آمد.
● سال‌های همچنان بازیگری
در هفتمین دوره جشنواره تئاتر فجر به دبیری علی منتظری همچنان هیچ زنی در زمینه کارگردانی و نمایش‌نامه‌نویسی جایزه‌ای دریافت نمی‌کند؛ اما مهوش صبرکن، سوسن آقارجبی، مینا تاج‌الدینی، ناهید کندوله، مینو کیانی و مرجان موسوی (برای بخش بازیگری کودک و نوجوان) موفق به دریافت جایزه بازیگری می‌شوند. در هشتمین جشنواره تئاتر فجراز اشرف طباطبایی به عنوان یک زن کارگردان به خاطر نمایش «ول» تقدیر شد؛ اما جایزه‌ای نگرفت. آن سال در بخش بازیگری، نویسندگی و کارگردانی هیچ جرقه‌ای برای درخشیدن زنان هنرمند زده نمی‌شود. دیدار رزاقی، ناهید دادخواه و وجیهه مصدق برگزیده بازیگری نهمین دوره شدند و آن سال از تمام کارگردانان بخش جشنواره جشنواره‌ها هم تقدیر شد که نام هیچ زنی در بین اسامی کارگردانان آن دوره وجود نداشت.
● اولین کارگردان زن برگزیده تاریخ فجر
گلاب آدینه؛ پدیده دهمین دوره جشنواره تئاتر فجر بود. او با کارگردانی نمایش «مرگ یزدگرد» نه‌تنها توانست به‌‌عنوان کارگردان برگزیده انتخاب شود؛ بلکه سیما تیرانداز و پانته‌آ بهرام به عنوان بازیگران زن نمایش او هم در بخش بازیگری برگزیده شدند. کانون ملی منتقدان تئاتر هم گلاب آدینه را به عنوان کارگردان و سیما تیرانداز را به عنوان بازیگر برگزیده آن سال انتخاب کردند. در بخش مسابقه عکاسی هم زهرا رهبرنیا برای عکاسی نمایش «دلدار» نفر ششم شد.
● حضور پررنگ بدون جایزه
بهمن‌ماه سال ۷۱ بود و 11سال از آغاز به کار جشنواره تئاتر فجر می‌گذشت. حضور کمی و کیفی زنان نسبت به سال‌های ابتدایی فعالیت جشنواره اندکی افزایش یافت؛ در حالی که دوره یازدهم فجر غیررقابتی برگزار شد. بازیگران زن برگزیده دوره دوازدهم لادن طباطبایی، فرشته سرابندی، سپیده نظری‌پور بودند و از فرشته انصاری و دیدار رزاقی تقدیر شد. در بخش جشنواره جشنواره‌ها ناهید ظهوریان برای نمایش «هورا» برگزیده بازیگری شد و کانون ملی منتقدان تئاتر حمیرا ریاضی و دیدار رزاقی را به عنوان برگزیده معرفی کردند.
● اولین جایزه برای زنان دست به قلم
چهاردهمین سال جشنواره تئاتر فجر، سال ظهور یکی از نویسندگان زن صاحب‌نام معاصر ایران چیستا یثربی بود. یثربی همراه با شبنم طلوعی اولین جوایز نمایش‌نامه‌نویسی را برای زنان به ارمغان آوردند. چیستا یثربی برای کارگردانی نمایش «سرخ سوزان» جایزه دوم کارگردانی را هم به دست آورد. شبنم طلوعی در همین دوره به عنوان بازیگر برگزیده اول برای بازی در نمایش «فردا» به نویسندگی خودش در کنار فرزانه گودرزی و مهروش جعفر قلی‌زاده منتخب شدند. سهم زنان در پایان 15سالگی جشنواره فجر در بخش نمایش‌نامه‌نویسی به چیستا یثربی و در بخش بازیگری به شبنم طلوعی و شهره سلطانی رسید. مریم ابراهیم‌مطلق هم در بخش بازیگری کودک و نوجوان منتخب شد.
● سال ستاره‌های چشمک‌زن در آسمان آینده تئاتر
در شانزدهمین دوره جشنواره فجر، زهرا اسماعیلی برای کارگردانی نمایش «بدرود آتش» جایزه سوم را به دست آورد و مهتاب نصیرپور، مرحوم پوپک گلدره و پانته‌آ بهرام به ترتیب بازیگران اول تا سوم جشنواره شدند. کانون ملی منتقدان تئاتر هم زهرا صبری را کارگردان منتخب دانست. این همان سالی است که کانون از اصغر فرهادی نیز برای کارگردانی «آخرین قهرمانان زمین» تقدیر کرد. بهرام بیضایی در بخش ویژه برای نمایش‌نامه «بندار بیدخش» منتخب شد و محمد یعقوبی و محمد رحمانیان در بخش نمایش‌نامه‌نویسی برگزیده شدند؛ این نشان می‌دهد شانزدهمین دوره، سال گردهمایی ستاره‌هایی زیادی در جشنواره بوده است و با این وجود خانم‌ها سهم قابلی از جوایز را از آن خود کردند.
● سال‌های خوش حرفه‌ای
جشنواره تئاتر فجر هفدهم در بخش بازیگری پرستو گلستانی، مهتاب نصیرپور و الهام پاوه‌نژاد را برگزید و همه جوایز کارگردانی و نویسندگی بخش مسابقه به هنرمندان مرد تعلق گرفت. زمانی که فجر 18ساله و در اوج جوانی بود، بازیگران زن جوانی هم به جامعه تئاتری معرفی شدند. نگار عابدی، پانته‌آ بهرام، شکوفه تیموری و مهسا مهجور آن سال‌ها از زنان فعال تئاتر بودند که منتخب جشنواره هم شدند و در این حرفه تثبیت شدند. «افسون معبد سوخته» نوشته نغمه ثمینی در نوزدهمین جشنواره تئاتر فجر، در بخش نمایش‌نامه‌نویسی برگزیده شد و ستاره اسکندری، ریما رامین‌فر و فروغ قجابگلی هم در بازیگری منتخب شدند. کبری طاهری برای اولین‌بار در بخش طراحی لباس و نرمین نظمی در بخش طراحی صحنه جوایز بخش مسابقه را به دست آوردند. نغمه ثمینی و چیستا یثربی بازهم در دوره بیست‌و‌یکم در بخش نمایش‌نامه‌نویسی برگزیده شدند و ریما رامین‌فر برای دومین‌بار و آناهیتا اقبال‌نژاد برای اولین‌بار جوایز بازیگری بخش مسابقه فجر را بردند و از ژاله صامتی آن سال در بخش بازیگری تقدیر شد. زنان پیروز در میدانگاه رقابت هنری بیست‌و‌دومین جشنواره فجر در بخش نمایش‌نامه‌نویسی نغمه ثمینی، در بخش بازیگری شبنم طلوعی، پانته‌آ بهرام و فرحناز زاویانی جوایز منتخب را کسب کردند؛ اما در کارگردانی جایزه‌ای نصیب زنان هنرمند نشد. بعد از گذر از بیست‌و‌سومین دوره برگزاری فجر که غیررقابتی برگزار شد، فروزان جمشیدنژاد بازیگر منتخب و نرمین نظمی طراح لباس منتخب جشنواره بیست‌و‌چهارم شدند. به طور کلی در بیست‌و‌پنجمین جشنواره تئاتر فجر فقط زهرا موسوی بازیگر نمایش‌های «مرگزار سیاه»، «سرخ شیارهای…» توانست به عنوان یک زن از این دوره جایزه‌ای کسب کند.
● فرصت‌های تازه
بخش‌های تازه‌ای به جشنواره فجر بیست‌و‌ششم اضافه و عرصه‌های تازه‌ای برای خانم‌ها باز شد. در این دوره جایزه بازیگری را مهین صدری، جایزه نمایش‌نامه‌نویسی را مارال امین رسولی و در بخش نمایش تلویزیونی شیوا ملکی‌نیان به دست آوردند. سهیلا گلستانی در حالی در بخش بین‌الملل این دوره بازیگر برگزیده شد که فاطمه معتمدآریا با نمایش «ترمینال»، فاطمه نقوی با نمایش «کشتی شیطان»، افسانه ماهیان با نمایش «من آلیس نیستم؛ اما اینجا همه‌چیز عجیبه» به عنوان بازیگر حضور داشتند.
● 27سال بعد از بهمن ۶۱
جشنواره تئاتر فجر در حالی 27ساله شد که جوایز کارگردانی برای زنان به تعداد انگشتان دست هم نمی‌رسید. زنان آن سال‌ها فقط در بخش بازیگری توانسته بودند به موفقیت‌هایی دست یابند. آشا محرابی برای بازی در نمایش «زمستان ۶۶» در بخش نمایش‌های تلویزیونی برگزیده شد و در بخش نمایش‌های رادیویی مهین نثری را برای نمایش «شب تنهایی» منتخب اعلام کردند. سال بعد یعنی در بیست‌و‌هشتمین جشنواره فجر، ندا هنگامی برای نمایش «پلکان و روز واقعه» سردبیر برگزیده و شهین نجف‌زاده بازیگر برگزیده بخش نمایش رادیویی و رویا میرعلمی بازیگر منتخب نمایش تلویزیونی شدند. در بخش مسابقه بین‌الملل ستاره پسیانی جایزه بازیگری را به دست آورد. کانون منتقدان جهانی، سیما تیرانداز را به عنوان بازیگر و عاطفه رضوی را به عنوان کارگردان منتخب اعلام کردند. بهمن سال ۸۹ و بیست‌و‌نهمین جشنواره تئاتر فجر هم برای زنان این جوایز را به ارمغان آورد: در بخش مسابقه بین‌الملل بااینکه بهنوش طباطبایی با نمایش «ابرهای پشت پنجره»، نسیم ادبی با نمایش «کسوف» و ناهید مسلمی با نمایش «ورود آقایان ممنوع» به عنوان بازیگر حضور داشتند، هیچ زن ایرانی به عنوان بازیگر برگزیده در این بخش انتخاب نشد و جایزه به کولی رینومگی از استونی رسید. در بخش خیابانی راضیه ده‌پایینی بازیگر منتخب شد و کانون منتقدان جهانی جایزه بهترین بازیگری زن را به عاطفه رضوی برای بازی در نمایش «حضرت والا» اختصاص دادند. در بخش کارگردانی یا نمایش‌نامه‌نویسی هیچ زنی آن سال برگزیده نشد.
● 30سالگی یک رویداد هنری
فجر 30ساله هم در بخش طراحی صحنه سپیده امین‌عسگری را برای طراحی صحنه نمایش «مجلس شبیه‌خوانی جولیوس سزار» به عنوان طراح برگزیده اعلام کرد. راضیه ده‌پایینی هم جایزه بازیگری را به دست آورد. در مسابقه ایران، شیما میرحمیدی طراح صحنه منتخب برای طراحی نمایش «به مراسم مرگ داداش خوش آمدید» شناخته شد. همچنین ثریا شیرزادی از کرمانشاه برای بازی در نمایش «مرگ کسب‌وکار من است» بازیگر برگزیده این بخش بود. فجر بیست‌و‌نهم در بخش مسابقه ایران در بخش نمایش‌نامه‌نویسی و کارگردانی به ترتیب سلما رفیعی و سمانه زندی‌نژاد را به عنوان برگزیده معرفی کرد. در بخش مسابقه بین‌الملل زنان به هیچ جایزه‌ای دست نیافتند.
● یک سال پر اقبال
در بخش مسابقه ایران در سی‌و‌یکمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، رویا افشار بازیگر نمایش «درخشش در ساعت مقرر» به عنوان برگزیده انتخاب شد. جایزه کارگردانی به نمایش «مرد مقابل» کاری از سیما تیرانداز رسید. در بخش بین‌الملل هم پانته‌آ پناهی‌ها برای بازی در نمایش «ویتسک» به عنوان بازیگر منتخب معرفی شد و آتوسا قلم‌فرسایی هم در این بخش جایزه بهترین طراحی لباس را برای نمایش «هملت» به دست آورد. در بخش نمایش‌نامه‌نویسی هم از طلا معتضدی و نسیم احمدپور تقدیر شد؛ اما این بخش برگزیده‌ای نداشت. در بخش مسابقه مناطق، تجربه‌های نو، نگاه تازه در سی‌و‌یکمین جشنواره تئاتر فجر، کیانا فتح‌نیا برگزیده شناخته شد. سی‌و‌دومین جشنواره هم در بخش مرور تئاتر ایران جایزه بهترین بازیگری زن را به زهره کامیاب اعطا کرد و در بخش تازه‌های تئاتر ایران برگزیده‌ای از میان زنان در برنداشت. مهسا صفاری‌پور عکاس برگزیده این بخش و نوشین حسن‌زاده برترین بازیگر بخش رادیو تئاتر و الهام ریاضت بازیگر برگزیده بخش خیابانی شناخته شدند. در بخش تازه‌های تئاتر ایران در سی‌و‌سومین جشنواره تئاتر فجر جایزه بازیگر برتر به مه‌لقا باقری برای نمایش «بوقلمون» رسید. هاله مشتاقی‌نیا برای نگارش «تقدیربازان» جایزه نمایش‌نامه‌نویسی این بخش را برد. در بخش مسابقه بین‌الملل جوایز بازیگر برتر به الهام کردا و ستاره اسکندری، دو بازیگر نمایش «هم‌هوایی» رسید. در بخش نمایش‌نامه‌نویسی، مهین صدری برای نگارش «هم‌هوایی» از ایران، موفق به دریافت جایزه نخست مسابقه بین‌الملل شد. در بخش خیابانی فاطمه رادمنش برای نمایش خیابانی «چرخ روزافزا» جایزه برتر را به دست آورد.
● دوره 34؛ آنچنان که باید و شد
سال ۹۴ در سی‌و‌چهارمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، جایزه بهترین بازیگر بخش خیابانی به فاطمه رادمنش رسید. یکتا توکلی جایزه ویژه بازیگری را برای نمایش «نوازش جوجه‌تیغی» به دست آورد. در بخش مسابقه تئاتر ایران پریدخت عابدین‌نژاد بهترین طراح لباس شناخته شد و فریبا متخصص برای بازی در نمایش‌های «طپانچه خانم» و «هیچ‌کس نبود بیدارمان کند» بهترین بازیگر شناخته شد. ساناز بیان برای نگارش نمایش‌نامه‌های «عامدانه، عاشقانه، قاتلانه» و «هتلی‌ها» نویسنده برگزیده بود. در بخش مسابقه بین‌الملل، گریمور برتر ماریا حاجیها برای گریم نمایش «جنایت و مکافات» اعلام شد و سوده شرحی هم برای همین نمایش جایزه بازیگری را به دست آورد. این چنین در دوره سی‌و‌چهارم آنچنان که در طول دوره‌های پیشین باید و نمی‌شد، هنرمندان زن عرصه تئاتر حضوری در خور در جشنواره تئاتر فجر داشتند.
فاطمه رستمی/ ایران‌تئاتر