آیا لفاظی‌ها به اقدام عملی می‌انجامد؟
پیدا و پنهان جدیت اروپا نسبت به برجام
پیامدهای نشست هفته گذشته اعضای برجامی اتحادیه اروپا در بروکسل درباره اولتیماتوم تهران، به مسیری ختم شده که دولتمردان این قاره، از پوستین خود درآمده و با اعتراف به کوتاهی در اجرای تعهدات‌شان، تصریح کرده‌اند که تحریم‌های آمریکا علیه ایران، به‌نوعی تنبیه اروپا نیز بوده است. به‌گزارشِ ایرنا؛ ایران در یک‌سالی که از زمان خروج واشینگتن از برجام می‌گذرد، با فداکاری و صبر، مسئولیت حفظ این توافق بین‌المللی را به‌دوش کشیده است اما نگاه خنثی دولتمردان اروپایی به انجام تعهدات خود، با واکنش و اولتیماتوم تهران همراه شد که زمان وعده‌های سیاسی اروپا به پایان رسیده و آنها برای حفظ برجام باید هزینه بدهند. این اقدام ایران سبب شد تا دوشنبه هفته گذشته بروکسل میزبان نشست فدریکا موگرینی؛ رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا و سه وزیر خارجه اعضای برجامی این قاره اتحادیه اروپا باشد. نشستی که حاشیه آن، به دیدار با مایک پمپئو؛ وزیر خارجه آمریکا که به‌صورت غیرمنتظره به بروکسل رفته بود نیز منتهی شد و آنها مخالفت و انتقاد خود را با رویکرد یکجانبه و تندروی واشینگتن علیه ایران با سیاست فشار حداکثری اعلام کردند. در چند روزی که از این نشست گذشته، دولتمردان، مقام‌های سیاسی و تحلیلگران در این قاره؛ به‌ویژه سران آن اظهاراتی مطرح کرده‌اند که گویای تغییر مسیر در‌جهت حفظ برجام است؛ هرچند‌که همچنان در‌حد لفاظی بوده و اقدام عملی از آنها دیده نشده است.
یکی از خواسته‌های ایران از اتحادیه اروپا بعد از خروج آمریکا از برجام، ایجاد سازوکاری برای مبادلات مالی تهران با بروکسل بود و براین‌اساس دولتمردان اروپایی بعد از مدت‌ها وقفه، اوایل زمستان سال گذشته «اینستکس» را پیشنهاد کردند؛ اما با وجود تأخیرهای مکرر، هنوز اجرایی نشده است؛ هرچند موگرینی در نشست هفته گذشته که ریاست گروه سه کشور اروپایی «انگلیس، فرانسه و آلمان» موسوم به EU3 را برعهده داشت؛ در پیامی جداگانه خواستار فعال‌شدن سازوکار اینستکس برای انجام معاملات تجاری قانونی با ایران بدون نگرانی از تحریم‌های آمریکا شد و گفت که نخستین معاملات از این راه در چند‌هفته آتی انجام می‌شود. با‌این‌وجود، اغماض اروپا در انجام تعهدات برجامی، موضوعی‌ست که رسانه‌های اروپایی نیز به آن اذعان کرده‌اند. برای‌نمونه، پایگاه خبری «فوربز» در گزارشی با‌توجه‌به فشارهای آمریکا به متحدانش برای پرهیز از مبادلات با ایران نوشت: «زمانی وجود دارد که انسان باید طرف یکی را بگیرد اما اتحادیه اروپا ظاهراً مصمم است که مدت بیشتری در وسط باشد!»
دراینزمینه رئیس‌جمهوری اتریش نیز اواخر هفته گذشته در نشست خبری مشترک با ولادیمیر پوتین؛ همتای روس خود در سوچی به آن اشاره کرد: «اتحادیه اروپا هنوز نتوانسته مکانیزم کارآمدی را برای تجارت با ایران به‌اجرا گذارد». درواقع، الکساندر فان‌در‌بلن نیز به کوتاهی سران بروکسل اذعان و تصریح کرده که آمریکا با تحریم‌هایش علیه ایران، به‌نوعی اروپایی‌ها را نیز تنبیه کرده است. وی خاطرنشان کرد: «این رویکرد منفی با اعمال تحریم‌ها نسبت به ایران در‌حالی صورت گرفته که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از زمان اجرایی‌شدن برجام، پایبندی ایران به توافق هسته‌ای را تائید کرده است». وی اذعان کرد که با‌توجه‌به این برخورد با تهران، سخت است که در این شرایط، بتوان ایران را جذب کرد.
آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان نیز از وحدت اروپایی‌ها در‌قبال توافق هسته‌ای با جمهوری اسلامی ایران استقبال کرده و گفته: «اروپا در تعامل با مسئله ایران ضعیف عمل کرده است». وی بابیان‌اینکه آلمان، فرانسه و انگلیس رویکرد متفاوتی با آمریکا در برابر برجام دارند، تصریح دارد که اروپا تلاش می‌کند تا توافق هسته‌ای را نجات دهد اما با وجود نقش دلار به‌عنوان ارز پیشرو جهان، اروپا در‌مواجهه‌با تحریم‌های آمریکا با مشکلاتی روبه‌روست. وی در مصاحبه با روزنامه «زوددویچه سایتونگ» اعلام کرده که اروپا در تقابل با تحریم‌های آمریکا برای حفظ برجام با چالش مواجه است؛ با‌این‌حال اروپایی‌ها پیشرفت‌هایی نیز حاصل کرده‌اند.
مدیر اندیشکده روابط بین‌الملل و راهبردی فرانسه نیز دراینزمینه با انتقاد از یکه‌تازی‌های آمریکا در صحنه بین‌المللی، تأکید دارد که اروپا درباره کنا‌رگذاشتن تجارت با دلار در اقتصاد جهانی باید بیشتر بیندیشد؛ زیرا تهدید اصلی برای حاکمیت کشورهای اروپایی‌ست. پاسکال بونیفاس تهدید اصلی برای حاکمیت کشورهای اروپایی را سیاست‌های یکجانبه‌گرایانه رئیس‌جمهوری آمریکا دانست و گفت: «سیاست دونالد ترامپ خیلی‌سریع نظم جهانی را برهم می‌زند و این، به هرج‌ومرج در کشورهای مختلف منجر خواهد شد». به‌گفته رئیس اندیشکده روابط بین‌الملل و راهبردی فرانسه، آمریکا هم‌زمان تحریم‌ها و فشارهای خود را به کشورهای ایران، کره شمالی، ونزوئلا و کوبا افزایش داده و نظر دارد تا «امپریالیسم آمریکایی» را که در گذشته تضعیف و متزلزل شده بود، احیاء کند.
در‌کنار تأکید سران بروکسل به ضرورت حفظ برجام و ضرورت بهره‌مندی ایران از منافع اقتصادی آن؛ فشار احزاب و گروه‌ها در این اتحادیه اروپا به دولتمردان‌شان برای ترغیب واشینگتن با هدف بازگشت به توافق هسته‌ای بیشتر شده و در‌این‌میان، واکنش‌‌ها در آلمان بیشتر از سایر کشورها بوده است. احزاب دموکرات مسیحی و سوسیال دموکرات آلمان چهارشنبه گذشته در نشستی در برلین، بر لزوم حل‌و‌فصل موضوع ایران از‌طریق سیاسی تأکید کردند. الکساندر گراف لامبسدورف؛ معاون فراکسیون پارلمانی حزب دموکرات آزاد آلمان نیز در گفت‌‌وگو با نشریه «دی ولت»، با‌توجه‌به رخدادهای منطقه غرب آسیا، افزایش تنش در منطقه میان آمریکا و ایران را به‌زیان آلمان دانست و گفت: «پیامدهای چنین اتفاقی می‌تواند به‌طور‌مستقیم متوجه آلمان شده و پیامدهای سنگینی به‌بار آورد». نمایندگان پارلمان آلمان (بوندستاگ) نیز در سخنرانی‌های خود در این مجلس بر لزوم حفظ برجام و مقابله با سیاست‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران تأکید کردند. نوربرت روتگن؛ نماینده فراکسیون دموکرات مسیحی در‌این‌رابطه گفت: «روح برجام آسیبی ندیده است و می‌توان آن‌را ادامه داد. هسته اصلی توافق هسته‌ای، ایجاد سازوکاری برای برقراری امنیت در منطقه و توسعه اقتصادی ایران است». وی با یادآوری جدایی مسیر آمریکا و اروپا در موضوع ایران افزود: «نباید فقط به آمریکا متکی باشیم؛ اتحادیه اروپا باید راهی منحصربه‌خود در‌این‌میان بیابد و راهبرد سیاسی‌اش را برای منطقه تدوین کند». نیلز اشمیت؛ عضو فراکسیون حزب سوسیال دموکرات آلمان نیز سیاست‌های آمریکا را عامل تشدید اوضاع در منطقه خواند و گفت: «سیاست‌های کاخ سفید، تلاش‌های دیپلماتیک را بی‌اثر کرده است اما آلمان به بازگشت به مسیر دیپلماتیک اصرار دارد». وی خاطرنشان کرد: «از همه ظرفیت‌های دیپلماتیک، برای حفظ برجام استفاده خواهیم کرد. ما سال‌ها برای به‌ثمر‌رساندن این توافق زمان صرف کرده‌ایم و خواهیم کوشید که منافع اقتصادی مورد‌نظر ایران در این توافق تأمین شود». شدت تحولات در منطقه و افزایش تنش‌‌ها سبب شده تا «حزب سبز آلمان» از وزیر خارجه این کشور درخواست کند که سفری به تهران داشته باشد. با‌این‌حال، یک عضو فراکسیون این حزب اعلام کرد که هنوز برنامه‌ای برای سفر هایکو ماس به ایران با هدف رأیزنی درخصوص برجام اعلام نشده است.
دولت ترامپ انتظار داشت که همچون گذشته که متحدانش در اروپا از سیاست‌های واشینگتن حمایت می‌کردند، این‌بار نیز علیه ایران با او همسو شوند اما امید او بر باد رفت و این‌بار در اظهارات علنی مقام‌های اروپایی دیده شده. دراینزمینه خبرگزاری «آسوشیتدپرس» به مخالفت سه کشور اروپایی انگلیس، آلمان و فرانسه با سیاست‌های تنش‌آفرین کاخ سفید علیه ایران اشاره کرد و نوشت: تنش بر سر ایران، آزمونی‌ست که ائتلاف اروپایی و آمریکا را محک می‌زند. آنگلا مرکل؛ صدر اعظم آلمان نیز تصریح کرد که فرانسه، آلمان و انگلیس «رویکردی متفاوت» از ایالات متحده آمریکا درباره ایران اتخاذ کرده و دراینزمینه «منافع مشترکی» با روسیه و چین دارند. به‌اعتقاد تحلیلگران بین‌المللی؛ سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان در‌صورت اجرایی‌کردن کانال مالی با ایران، به راهی برای جلوگیری از تحریم‌های آمریکا دست یافته و نشان خواهند داد که ائتلاف‌ها می‌تواند به بازسازی اروپای غربی بعد از جنگ جهانی دوم کمک کند؛ ضمن‌آنکه محکی برای شروع‌به‌کار چنین ائتلاف‌های علیه واشینگتن باشد که پیش‌از‌این وجود نداشته است.
ایران بارها تصریح کرده که برایش قابل‌پذیرش نیست اروپا نتواند در انجام تعهدات برجامی خود قدمی برندارد؛ درواقع، سران قاره سبز باید بپذیرند که برای پایبندی طرفین توافق هسته‌ای، هزینه دهند. هرچند اروپا به‌دلیل فشارهایی که از طرف آمریکا وجود دارد، به‌راحتی نمی‌تواند برخی از تعهدات‌شان را اجرا کند اما این نافی تعهدات و مسئولیت‌شان نیست؛ ضمن‌آنکه اجرا‌نشدن کانال مالی میان اروپا با ایران، برای طرف غربی نیز خسارت بار بوده است. طبق گزارش شبکه «زد.دی.اف» آلمان، اجرا‌نشدن سازوکار مالی ویژه بین ایران و اتحادیه اروپا سبب کاهش مناسبات تجاری شرکت‌های آلمانی با تهران شده است. این رسانه، از سکوت اروپایی‌ها در‌قبال تحریم‌های آمریکا به‌عنوان عامل اصلی کاهش مناسبات تجاری ایران و آلمان در ماه‌های اخیر یاد کرد. فرافکنی سران اروپایی برای اجرای این سازوکار مالی در‌حالی بارها مطرح شده که زیگمار گابریل؛ وزیر امور خارجه سابق آلمان در‌این‌رابطه تصریح کرده «برای بهره‌مندی ایران از منافع توافق هسته‌ای امکاناتی وجود دارد که اروپا تاکنون آنها را به‌کار نگرفته است». دراینزمینه، وندی شرمن دیپلمات آمریکایی و عضو سابق تیم مذاکرات هسته‌ای نیز در یاداشتی در روزنامه آمریکایی «نیویورک تایمز»، بر نقش فعال و مثبت سه کشور فرانسه، انگلیس و آلمان در زمان مذاکرات منجر به برجام تأکید و به آنها یادآوری کرده: «در شرایط حساس کنونی، این سه کشور نقش بیشتری برای کمک به ایران با هدف جلوگیری از یک جنگ احتمالی با آمریکا دارند». وی از مهم‌ترین راه‌ها برای اروپایی‌ها برای دسترسی ایران به منافع اقتصادی برجام را «به‌راه‌انداختن چرخه حرکت سازوکار مالی تجارت با ایران (اینستکس)» دانسته و نوشته: «اروپا باید مکانیسم مالی واقعی و قابل اجرا را برای ارائه برخی سرمایه‌گذاری‌ها و کمک‌های بشردوستانه به ایران ایجاد کند. درواقع، این دیپلمات سابق آمریکایی نیز اذعان کرده که اروپا باید کانال مالی پیشنهاد دهد که قابلیت اجرایی داشته باشد و به‌نوعی، هزینه و ریسک‌های تعهدات برجامی خود را بپذیرد».