درحالی‌که اختلافات بر سر قتل «هاردیپ سینگ نجار»؛ جدایی‌طلب «سیک» ادامه دارد، گزارش 27 سپتامبر 2023 «الجزیره» تاریخ این جنبش را توضیح می‌دهد. درگیری بین «هند» و «کانادا» پیرامون استقلال سیکها که معمولاً به‌عنوان «جنبش خالصتان» شناخته می‌شود، همچنان روندی تنش‌زا را دنبال می‌کند. چندی‌پیش، «جاستین ترودو» (نخست‌وزیر کانادا)، «هند» را به ایفای نقش در قتل رهبر جدایی‌طلب «سیک» (هاردیپ سینگ نجار) که در ماه ژوئن در ایالت «بریتیش کلمبیا» به‌ضرب گلوله کشته شد، متهم کرد. دولت «هند» ادعاهای «اتاوا» را «پوچ» خوانده و آن‌را اساساً رَد کرده است. در گزارش پیش‌رو کمی درباره چگونگیِ این‌ماجرا می‌خوانیم.
«جنبش خالصتان» چیست؟
«خالصتان» نام ایالت پیشنهادی‌ست که توسط برخی سیکها پیش‌بینی شده است و ایالت «پنجاب» (در هند) و همچنین سایر مناطق پنجابی‌زبان شمال این‌کشور را برای ایجاد یک ملت «سیک» ترکیب می‌کند. قبل‌ازهرچیز باید بگوییم که «سیکها» گروهی قومی-مذهبی پیرو آیین «سیک» هستند که دینی هندی بر‌پایه «هندوایسم باستان» دارند که در سده ۱۵ میلادی در منطقه «پنجاب» در شمال «شبه‌قاره هند» توسط «گورو نانک» پدید آمد. جنبش آزادی‌بخش قومی-مذهبی در دهه 1970 و اوایل دهه 80 در «هند» موردتوجه قرار گرفت. اگرچه بعداً از بین رفت؛ اما در سال‌های اخیر در میان مهاجران «سیک»، رشد کرده است.
«خالصتان» چه شکلی خواهد بود؟
بین حامیان «خالصتان» در مرزهای یک ایالت مستقل «سیک» اختلاف‌نظر وجود دارد؛ اما اکثر آن‌ها موافق‌اند که ایالت «پنجاب» در «هند» را نیز دربرمی‌گیرد. منطقه تاریخی «پنجاب» در قسمت شمالی «شبه‌قاره هند» بوده و شامل شرق «پاکستانِ» امروزی و شمال‌غربی «هند» است. در «هند»، شامل شهرهایی نظیرِ «لودهیانا، امریتسار، چندی‌گَر و جلندر» است؛ و در «پاکستان» نیز «لاهور، فیصل‌آباد، نانکانا صاحب، راولپندی و مولتان» را دربرمی‌گیرد. برخی از حامیان «خالصتان»، خواستار الحاق طرفِ پاکستانی پنجاب شده‌اند؛ درحالی‌که گروه‌های دیگر استدلال می‌کنند برخی از مناطق «هاریانا» و «هیماچال پرادش» (ایالاتِ اطراف پنجاب هند) نیز باید بخشی از کشور پیشنهادی باشند.
امروزه چند «سیک» در «هند» وجود دارد؟
طبق سرشماری 2011 «هند» (آخرین سرشماری که در آن انجام شد)؛ حدود 20.8میلیون «سیک» وجود دارد که 1.7درصد از جمعیت این‌کشور را تشکیل می‌دهند. اکثریت سیکها، حدود 16میلیون‌نفر در زمان سرشماری، در ایالت شمالی «پنجاب» زندگی می‌کنند که حدود 58درصدِ جمعیت این ایالت را تشکیل می‌دهند.
تاریخچه «جنبش خالصتان» چیست؟
مفهوم «خالصتان» ریشه در آیین «سیک» دارد؛ آئینی که در قرن 15؛ وقتی شمال «هند» تحت‌‌سلطه «مغول» بود، پدید آمد. به‌رهبری «گورو گوبیند سینگ»، این آئین در سال 1699 با‌عنوانِ «خالصه» (کلمه‌ای که از عربی به‌معنای «خالص» گرفته‌اند) بازسازی شد تا دیدگاهی سیاسی برای محافظت از سیکها و سایر ادیان در برابر آزارواذیت مذهبی و ایجاد حکومت سیکها ایجاد کند. پس از تجزیه «شبه‌قاره هند» در 1947، «جنبش پنجابی سوبا» ظهور کرد که خواستار ایجاد یک ایالت خودمختارِ «سیک» به‌زبان پنجابی شد. در سال 1952، «جواهر لعل نهرو» (نخست‌وزیر وقت هند) اعلام کرد که تقاضای ایجاد ایالت پنجابی‌زبان را سرکوب خواهد کرد و منجر به اختلاف بین سیکها و هندوها شد. درنهایت، در سال 1966، ایالت «پنجاب» با پایتختیِ «چندی‌گَر» ایجاد شد. طیِ دهه‌های 1970 و 80، پیروان «جنبش خالصتان» دوباره میان سیکهای «هند» و دیاسپورا (جوامع دور از میهن؛ مهاجرت یا آوارگی گروهی از مردم که دور از کاشانه اصلی‌شان زندگی می‌کنند و در دنیا پراکنده‌اند) ظهور کردند. این جنبش، با تحریک رهبر شورشیانِ «سیک» به‌نامِ «جرنیل سینگ» به یک شورش مسلحانه تبدیل شد و بیش از یک‌دهه طول کشید؛ تااینکه با سرکوب خشونت‌آمیز دولت «هند» که در آن، هزاران‌نفر؛ ازجمله رهبران برجسته «سیک» کشته شدند، موقتاً خاموش شد. در سال 1984، نیروهای هندی به «معبد طلایی» (Sri Harmandir Sahib)؛ مقدس‌ترین مکان سیکها (واقع در «پنجاب») یورش بردند تا جدایی‌طلبانی را که به آنجا پناه برده بودند، بیرون برانند. طبق آمار رسمی دولت «هند»؛ دراین‌عملیات حدود 400نفر کشته شدند؛ اما گروه‌های «سیک» می‌گویند هزاران‌نفر کشته شدند. کشته‌شدگان شامل «جرنیل سینگ» بود که دولت «هند» او را به‌رهبری شورش مسلحانه، متهم کرد. در 31 اکتبر 1984، «ایندیرا گاندی» (نخست‌وزیر وقت) که دستور حمله به معبد را صادر کرده بود، توسط دو محافظ «سیکِ» خود، ترور شد. این اتفاق، باعث یکسری شورش‌های «ضدِسیک» شد که در آن، گروه‌های هندو خانه‌به‌خانه در شمال «هند» (به‌ویژه دهلی‌نو) رفتند، سیکها را از خانه‌هایشان بیرون کشیدند، بسیاری را قطعه‌قطعه کردند و دیگران را زنده‌زنده سوزاندند. سال بعد (در 23 ژوئن 1985) بُمبی در «پرواز شماره ۱۸۲ خطوط هوایی هند» بر فراز «اقیانوس اطلس» منفجر شد و تمامِ 329 سرنشین هواپیما کشته شدند. تحقیقات درمورد این بمب‌گذاری نشان داد که این بمب‌گذاری توسط جنگجویان «سیک» مقیم «کانادا» به‌عنوان انتقام از «عملیات معبد طلایی» تنظیم شده است.
جنبش «خالصتان» امروز کجا ایستاده است؟
دولت «نارندرا مودی» (نخست‌وزیر هند)، تعقیب جدایی‌طلبان «سیک» را تشدید کرده و ده‌ها‌نفر از رهبران گروه‌های مختلف را که گفته می‌شود با این جنبش مرتبط‌اند، دستگیر کرده است. «هارتوش بال» (سردبیر مجله The Caravan در هند)، می‌گوید که «جنبش جدایی‌طلب سیک»، برای دهه‌ها در «هند» وجود نداشته است. «جنبش خالصتان» سابقه طولانی دارد و درطول دهه 1980، یک جنبش نظامی خشونت‌آمیز در خاک «هند» رخ داد؛ اما ازآن‌زمان (دستکم در ایالت «پنجاب» که سیک‌هایش اکثریت هستند) «جنبش خالصتان» عملاً وجود نداشته است، از حمایت سیاسی برخوردار نیست و بسته به میزان توجهی که دولت «هند» به آن دارد، بالاوپایین می‌شود. او توضیح می‌دهد: «بااین‌حال، دولت مودی مداوم تهدید خالصتانی برای هند را مطرح کرده است. به‌نظرم انگار اساساً چنین نگاهی مصرف داخلی برایشان دارد و مناسب است که درمورد تهدیدات امنیتی برای ملت صحبت کند؛ نه‌اینکه معیار واقعی تهدید در زمین ازسوی جنبش باشد». البته «جنبش خالصتان» در جوامع سیکهای دیاسپورا؛ خاصه در «کانادا»، «بریتانیا»، «آمریکا» و «استرالیا» حمایت‌هایی را شاهد بوده است.
بیشترین جمعیت «سیکهای دیاسپورا» کجا هستند؟
طبق گزارش «مدرسه اقتصاد لندن» (LSE)؛ حدود 26میلیون «سیک» در سراسر جهان وجود دارد. «کانادا» بزرگ‌ترین جامعه سیکها را در خارج از «هند» دارد و در سرشماری سال 2021، حدود 770هزارنفر دین خود را «سیک» گزارش کرده‌اند. طبق سرشماری سال 2021 در «انگلستان» و «ولز»؛ حدود 524هزارنفر «سیک» در هردو کشور زندگی می‌کنند و طبق سرشماری سال 2021؛ حدود 210هزارنفر نیز در «استرالیا» هستند. درحالی‌که سرشماری «ایالات‌متحده»، مذهب را ثبت نمی‌کند، تخمین زده‌اند بین 200هزار تا 500هزار «سیک» دراین‌کشور وجود دارد. در سه‌سال‌گذشته، نهاد «سیکها برای عدالت» (SFJ) همه‌پرسی‌های غیررسمی درمورد تأسیس «خالصتان» در تعدادی از کشورها ترتیب داده‌اند. در «استرالیا» رأی‌گیری که در ماه ژانویه برگزار شد، منجر به درگیری بین طرفداران «خالصتان» و هندوها شد. «هند» از «کانادا»، «استرالیا» و «بریتانیا» درخواست کرده است که علیه فعالان «سیک»؛ به‌ویژه در «کانادا» که سیکها حدود دودرصد از جمعیت این‌کشور را تشکیل می‌دهند، اقدامات قانونی انجام دهند. پس از دستگیری «آمریتپال سینگ»؛ رهبر 30ساله جدایی‌طلب که فراخوان‌ها برای «خالصتان» را احیا کرده بود، معترضان در لندن، پرچم «هند» را از کمیسیون عالی پایین کشیدند و شیشه‌های ساختمان را شکستند. «دهلی‌نو» همچنین حامیان «خالصتان» را به حمله به «کمیسیون عالی هند» (در اتاوا) و دیگر دفاتر آن در اوایل سال جاری و همچنین تخریب معابد هندو متهم کرد.
کدام فعالان برجسته «خالصتان» اخیراً کشته شده‌اند؟
در 18 ژوئن، «هاردیپ سینگ نجار» (45ساله) در خارج از «گوردوارا سیک» (محل اجتماع مذهبیان در حضور گورو)، در یکی از مناطق حومه «ونکوور» به‌نامِ «ساری» (با جمعیت زیادی از سیکها) سه‌سال پس‌ازاینکه «هند» او را به‌عنوان «تروریست» معرفی کرد، به‌ضرب گلوله کشته شد. «نجار» از تقاضای وطن سیکها حمایت کرد و بنابرگزارش‌ها؛ در زمان مرگ خود، یک همه‌پرسی غیررسمی نیز برای یک ملت مستقل «سیک» در «هند» ترتیب داد. «نجار» در سال 1977 در منطقه «جلندر» (در پنجاب) به‌دنیا آمد و سال 1997 به «کانادا» نقل‌مکان کرد. به‌گفته «آژانس تحقیقات ملی ضدتروریسم هند» (NIA)؛ او ابتدا با گروه جدایی‌طلب «سیک» بین‌المللی «بابار خالصه» (BKI) مرتبط بود. «دهلی‌نو» BKI را در فهرست «سازمان‌های تروریستی» قرار داده و می‌گوید؛ توسط «آژانس جاسوسی اطلاعات بین سرویس‌های پاکستان» (ISI) تأمین مالی می‌شود؛ اتهامی که «اسلام‌آباد» آن‌را رد می‌کند.
در ماه ژوئن، «آوتار سینگ خاندا» (35ساله)؛ رئیس ادعاییِ «نیروی آزادی‌بخش خالصتان» (و دستیار آمریتپال سینگ) درپیِ تشخیص بیماری لاعلاج، در «بریتانیا» مُرد؛ اما شرایط مرگش را «مشکوک» توصیف کرده و برخی، علت را «مسمومیت» عنوان کردند. در تشییع‌جنازه او، هزاران‌نفر شرکت کردند. بااین‌حال، «وزارت کشور بریتانیا» به مادر و خواهرِ او که در «هند» زندگی می‌کنند، ویزا برای شرکت در مراسم تشییع‌جنازه را نداد!
«پارامجیت سینگ پنجوار» (63ساله)؛ رئیس ادعاییِ«نیروی کماندوی خالصتان» (KCF؛ سازمان مسلح سیک) بود که در «پنجاب» فعالیت می‌کرد. «پنجوار» در ماه می 2023 توسط دو مرد مسلح ناشناس در «لاهور» (پاکستان) به‌ضرب گلوله کشته شد. او نقش مهمی در شورش سیکها در «هند» طی دهه‌های 1980 و 90 ایفا کرد. به‌دلیل مشارکت در بسیاری از اعمال خشونت سیاسی شناخته‌شده بود و دولت «هند» تلاش‌های گسترده‌ای برای دستگیری‌اش انجام داد.
ژانویه 2020، رهبر ادعاییِ «نیروهای آزادی‌بخش خالصتان» (KLF) به‌نامِ «هارمیت سینگ» (38ساله) در نزدیکی «لاهور» (پاکستان) کشته شد. طبق گزارش‌ها؛ «آوتار سینگ خاندا» که در سال 2020 رهبری KLF را برعهده گرفت، جانشین او شد. «سینگ» به قتل در «هند» و آموزش مبارزان برای جنبش «خالصتان» متهم شد.
این اختلاف چه تأثیری بر روابط «کانادا» و «هند» دارد؟
به‌دنبال ادعاهای «ترودو» مبنی‌براینکه «هند» در قتل «نجار» نقش داشته است، تنش‌ها بین «کانادا» و «هند» تشدید شده. «هند» صدور ویزا برای شهروندان کانادایی را در بحبوحه تشدید تنش به‌دلیل «تهدیدات امنیتی» که کار در مأموریت‌هایش در «کانادا» را مختل می‌کند، به‌حالت «تعلیق» درآورد. نیز «هند» در اقدامی تلافی‌جویانه، یکی از دیپلمات‌های ارشد کانادایی را پس از اخراج «پاوان کومار رای» (بلندپایه‌ترین عضو «آژانس اطلاعات خارجی هند») توسط «وزیر خارجه کانادا» را از کشورش اخراج کرد و این‌روند همچنان ادامه دارد که مناسبات تجاریِ دو کشور را نیز شدیداً تحت‌الشعاع قرار داده است.
مصطفی رفعت