چرا منابع معدنی ایران، دست‌نخورده مانده‌اند؟
تلاش برای کشف یک راه اکتشافی
رشد پایدار اقتصاد جهانی و عملکرد قدرتمند بهای بسیاری از فلزات و مواد معدنی، منجر به صرف هزینه بالاتری برای اکتشافات شده است. پژوهش‌های جدید جهانی نشان می‌دهد که در سال گذشته میلادی، بودجه‌های مربوط به اکتشاف مواد معدنی نسبت به مشابه سال گذشته ۱۴درصد افزایش پیدا کرد. مارک فرگوسن؛ مدیر تحقیقات مالی و معدنی S & P طبق داده‌ها و تجزیه و تحلیل براساس اطلاعات جمع‌آوری‌شده از بیش‌از 3000 شرکت استخراج معدن و اکتشاف در سراسر جهان اعلام کرد که اکتشافات در دستور‌کار تمام کشورهای معدنی قرار گرفته؛ چرا‌که عامل رشد اقتصاد است و همین موضوع باعث شد بودجه اکتشافی سال 2017 در سراسر جهان به 8.4میلیارد‌دلار برسد. کانادا (14درصد)، استرالیا (15درصد) و ایالات متحده (هشت‌درصد) کشورهایی هستند که همچنان منافع اکتشافات جهانی را در‌اختیار دارند و این‌میزان را برای مجموع 5.55میلیارد‌دلار اختصاص دادند. به‌گزارشِ باشگاه خبرنگاران جوان؛ مدیر تحقیقات مالی و معدنی S & P از ایران، افغانستان و کره شمالی نیز بهعنوان سه کشور معدنی بکر نام برده که هنوز دست‌نخورده باقی مانده‌اند.
وزیر صنعت، معدن و تجارت با‌اشاره‌به توسعه اکتشافات معدنی در مناطق محروم گفت: «معدن؛ از پتانسیل‌هایی‌ست که اقتصاد را از وابستگی به درآمدهای نفتی نجات می‌دهد و چون از بخش‌های پیشران به‌شمار می‌رود؛ در صادرات نیز نقش اساسی دارد». رضا رحمانی یادآور شد: «بی‌تردید، کار معدن بدون توجه به اکتشاف، بی‌معنی‌‌ست و توسعه اکتشافات معدنی در کشور برای مناطق محروم و کمتر‌برخوردار دراولویت است؛ درحالیکه در ژئو‌فیزیک هوایی در شش‌سال‌اخیر معادل کل اکتشافات قبلی کار را پیش برده‌ایم و کار دولت این‌است‌که هزینه‌های ریسک را پوشش دهد تا مردم به فعالیت در‌این‌حوزه بپردازند». وزیر صنعت، معدن و تجارت با‌تأکید‌بر انجام فعالیت و تمرکز بر معادن مگا‌سایز گفت: «پیشتر اکتشافات ما سطحی بوده است؛ درحالیکه دنیا به‌سمت اکتشاف عمقی پیش می‌رود. به سازمان زمین‌شناسی و نیز ایمیدرو مأموریت می‌دهم که بحث اکتشاف را جدی بگیرند. در‌این‌زمینه، منابع مالی خوبی داریم و باید درآمدها را به‌سمت اکتشاف زیر‌ساخت‌ها سوق دهیم».
رئیس کمیته معدن نیز در‌خصوص شفاف‌سازی در بحث اکتشافات و واگذاری معادن و مزایده‌ها گفت: «اکتشافات؛ از بحث‌های بنیادی حوزه معدن است و متأسفانه در 50سال‌اخیر در کشور ما، درزمینه اکتشافات، کار جدی انجام نشده. سازمان تجارت جهانی پنج‌سال‌پیش اعلام کرد که ما سه منطقه دست‌نخورده معدنی در دنیا داریم که ایران، کره شمالی و افغانستان هستند. یعنی حتی از‌نظر دنیا کشور ما، در بحث اکتشافات، یک کشور بکر حساب می‌شود و فعالیت‌های بسیاری در آن انجام نشده است». سعید صمدی افزود: «درواقع، عمده اکتشافات ما اکتشافات سطحی بوده و اکتشافات عمیق متأسفانه صورت نگرفته است. به‌صراحت می‌شود گفت که اساساً شناخت‌مان درزمینه معادن و ذخایرمان، خیلی شناخت جامعی نیست و هنوز پتانسیل‌های بسیاری وجود دارد که قطعاً در آینده باید درزمینه اکتشافات جامع، روی آن کار شود». رئیس کمیته معدن افزود: «حدود پنج‌سال‌پیش در کشور بخش‌هایی که بهره‌برداری نشده بود؛ پهنه‌بندی کردند تا اکتشافات جامعی روی آن انجام دهند و خیلی از این پهنه‌ها را در‌اختیار ایمیدرو و مجموعه‌های دولتی قرار گرفت و بعداً که روی این بخش‌ها کار شد؛ متأسفانه به‌جای‌اینکه به بخش خصوصی واگذار شود، پروانه‌های اکتشافی را به‌صورت مشارکتی به بخش خصوصی واگذار کردند؛ در‌صورتی‌که قانون صراحت دارد که اساساً در جایی‌که بخش خصوصی آمادگی دارد برای اکتشافات، دولت و شرکت‌های دولتی نمی‌توانند وارد حوزه اکتشاف شوند». صمدی خاطرنشان کرد: «معمولاً در اکتشافات رسم‌بر‌این‌است‌که شرکت‌های متوسط و بزرگ اکتشافی، چهار تا پنج منطقه را تحت‌اختیار قرار داده و کار جامع اکتشافات روی آن انجام می‌دهند. چون همه اکتشافات که به نتیجه نمی‌رسند، در هر 10 پهنه، چهار محدوده به ذخیره اقتصادی خوبی برسد و بعد‌از‌آن این ذخیره اقتصادی را شرکت‌هایی که تخصصی کار اکتشاف انجام می‌دهند، به شرکت‌های بهره‌برداری واگذار می‌کنند تا روی آن سرمایه‌گذاری کنند؛ ولی متأسفانه در کشور ما چنین سیستمی وجود ندارد. در‌حال‌حاضر، بحث دانش و تکنولوژی اکتشافات خیلی بحث مهمی‌ست. به‌همان‌نسبت که تکنولوژی بالاتر باشد، اکتشافات دقیق‌تری صورت می‌گیرد، هزینه‌ها کمتر می‌شود و نهایتاً به نتایج دقیق‌تری خواهد رسید؛ ولی متأسفانه در‌این‌زمینه ما خیلی‌عقب هستیم». رئیس کمیته معدن در بحث رانتی که در انتخاب پهنه‌های اکتشافی صورت می‌گیرد؛ گفت: «این پهنه‌ها عمدتاً به شرکت‌های دولتی یا ایمیدرو و یک‌سری شرکت‌های خصولتی واگذار شده است. در شش‌سال‌اخیر در مجموعه این پهنه‌ها نقطه‌ضعف بزرگی در بخش اکتشافی وجود داشته که ذخیره جامعی وجود ندارد». صمدی گفت: «یک اکتشاف داریم تحت‌عنوان اکتشاف عین بهره‌برداری؛ یعنی یک منطقه که قبلاً کشف شده و مشخص است در آن ذخیره وجود دارد؛ اکتشافات را در همین منطقه گسترش می‌دهند. در گذشته اگر ذخیره 1000میلیون‌تن بوده؛ با گسترش اکتشافات در‌این‌حوزه ذخیره به 150میلیون‌تن می‌رسد و گفته می‌شود که 50میلیون‌تن در‌این‌حوزه اکتشافات را افزایش داده‌ایم؛ درحالیکه از‌لحاظ معدنی‌ها اکتشفات جایی ارزش دارد که یک منطقه بکری که قبلاً هیچ اکتشافی روی آن صورت نگرفته و آنجا افزایش اکتشاف صورت بگیرد ولی متأسفانه چون بخش خصوصی در‌این‌موضوع به‌بازی گرفته نمی‌شود و از‌طرفی شرکت‌های حرفه‌ای اکتشافی هیچ‌وقت در کشور ما پا نگرفته‌اند، یک نقطه‌ضعف به‌شمار می‌آید و حتی بعضاً این شرکت‌های دولتی که نتوانستند کار اکتشافات را انجام دهند، قانون می‌گوید که باید به دولت بازگردانده شود که دولت مجدد از‌طریق مزایده به بخش خصوصی یا مجموعه توانمند که کار اکتشافات را انجام می‌دهد، واگذار کند؛ چون دولت نمی‌تواند جایی‌که اکتشاف انجام دهد، به‌صورت مشارکتی با بخش خصوصی ادامه کار را انجام دهد؛ آن‌هم مشارکتی که ابعادش مشخص نیست. قرار‌داد‌هایی بسته شود و مزایده‌هایی انجام شود که بخش خصوصی را ناچار کند تا در‌صورت بازدهی با شرکت دولتی مشارکت انجام دهد که این موضوع؛ هم خلاف اصل 44 قانون اساسی‌ست و هم خلاف قانون معدن». وی درپایان گفت: «درابتدا دولت باید این پهنه را به بخش خصوصی بدهد. دوم اینکه یک‌سری محدوده‌های اکتشافی هستند که سال‌ها بلاتکلیف مانده‌اند؛ یعنی یک‌نفر آن محدوده را ثبت کرده و چون پروانه اکتشاف مدت‌زمان مشخصی دارد و اگر کسی در این مدت‌زمان نتواند اکتشافات خود را جمع‌بندی کند، دولت باید پروانه آن‌را ابطال کند اما متأسفانه هربار به‌بهانه‌های مختلف، این پروانه را حفظ کرده‌اند تا بتوانند پروانه اکتشاف را از‌طریق سوداگری، به عده‌ای دیگر بفروشند و عملاً فردی‌که معدن‌کار واقعی‌ست و آمادگی فعالیت در‌حوزه معدن دارد، با این شرایط به‌دلیل قیمت تمام‌شده بالا، عملاً سرمایه‌گذاری نمی‌کند».
براساس این گزارش؛ معاون اکتشاف سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی نیز در‌این‌رابطه گفت: «ایران، سرزمین بکر از‌حیث مواد معدنی‌ست و اکتشافات در کشور تاکنون فقط در لایه‌های سطحی زمین انجام شده و مقدار اندکی از ذخایر معدنی مورد بهره‌برداری قرار گرفته است». عباس گلمحمدی در‌حاشیه برگزاری بزرگ‌ترین رویداد استارت‌آپی علوم زمین در مشهد اظهار کرد: «تاکنون، بخش اندکی از ذخایر معدنی ایران شناسایی شده؛ بسیاری از ذخایر، پنهان و در لایه‌های نیمه‌عمیق و عمیق زمین است». وی اظهار داشت: «برای دستیابی به ذخایر پنهان معدنی در ایران نیاز به فناوری و دانش روز است که تاکنون تلاش‌های خوبی در‌این‌زمینه انجام گرفته است». وی گفت: «سازمان زمین‌شناسی در یک‌سال‌گذشته در‌حوزه اکتشاف مواد معدنی به‌دنبال تغییر رویه و رویکرد سال‌های پیش بوده و سعی کرده است با تجمیع فعالیت‌ها به سویی حرکت کند که برنامه‌ریزی در‌حوزه اکتشاف منجر به اشتغالزایی و توسعه معدن و صنایع معدنی شود». وی افزود: «در‌این‌راستا با بهره‌گیری از روش‌های سنتی و تلفیق آن با روش‌های نیمه‌پیشرفته، تلاش شده است تا طی برنامه‌ریزی دقیق و مدون، نقاط دارای پتانسیل بیشتر در اولویت اکتشاف و نقاط دارای پتانسیل کمتر در مراحل بعدی قرار گیرند». وی گفت: «پیشتر، اکتشافات این سازمان براساس میزان ظرفیت‌های معدنی انجام نمی‌گرفت و این مهم به تناسب بودجه‌ای که استان‌ها تأمین می‌کردند و درخواست‌هایی که نهادهای دولتی و غیردولتی از سازمان داشتند، انجام می‌شد». گلمحمدی گفت: «اکنون مبنای فعالیت‌های اکتشافی سازمان زمین‌شناسی، اطلس پتانسیل‌یابی معادن ایران است که در ابتدای سال جاری رونمایی شد و برنامه‌ریزی برای اکتشاف براساس اولویت‌بندی مناطق دارای پتانسیل در این اطلس است».
بیتا بصیرانی؛ یک فعال معدنی گفت: «اکتشافات عقیم مانده است؛ اوایل انقلاب یک‌دوره بحث برنامه و بودجه به‌راه افتاد و گفته شد که اکتشافات معدنی مهم است و ما غیر از چیزهایی که داریم و استخراج می‌کنیم؛ سایر کشور را هم مورد بررسی قرار دهیم. سپس به‌این‌نتیجه رسیدند که چون همه کارها را دولت نمی‌تواند انجام دهد؛ پروژه‌هایی توسط دولت تعریف شد مثل سازمان صنعت معدن و تجارت، سازمان زمین‌شناسی؛ این پروژه‌ها را به شرکت‌های مشاور بدهیم تا انجام دهند و بعد، این اطلاعات را جایی‌که بهعنوان مرکز تعیین شده است؛ نگهداری کنیم تا موقع نیاز، به آن دسترسی داشته باشیم». وی افزود: «در سال‌های بعد، کل این بودجه حذف شد و این پروژه عقیم ماند؛ گفته شد که خود دولت متولی آن خواهد شد و ایمیدرو بهعنوان یک بازوی اکتشافی به‌میان آمد. ایمیدرو اشتباه بزرگی که انجام داد این‌بود‌که پس‌از اکتشاف، دست به استخراج زد». بصیرانی افزود: «یک‌دوره بحث خصوصی‌سازی مطرح شد؛ بابت این واگذاری‌ها مبالغ هنگفتی دریافت می‌شد و پس‌از خرید معدن، تازه مخارج آن شروع می‌شد و برای شروع به‌کار گرفته می‌شد که هزینه‌ها و اکتشافات باید توسط سازمان زمین‌شناسی انجام شود ولی در تمام سال‌هایی که سازمان زمین‌شناسی وجود داشته، هرگز کار اکتشافی انجام نداده است و هیچ‌وقت بودجه اکتشاف نداشته؛ یعنی سازمان زمین‌شناسی صرف یک نهاد اسمی هیچ‌وقت کار اصلی خود که اکتشاف بوده را انجام نداده است». وی تصریح کرد: «فعلاً ایمیدرو پهناهای آنامالی خوب مثل ساخت سنگ‌آهن را به‌صورت مشارکتی به‌این‌نحو که 59درصد خودش و 41درصد شرکت‌های خصوصی انجام دهند، مورد اکتشاف قرار داده که چیزی حدود 30میلیارد‌تومان در‌این‌حوزه هزینه خواهد کرد؛ اگر به نتیجه رسید که به‌صورت شراکتی این‌کار پیش می‌رود و تبدیل به معدن می‌شود و اگر به نتیجه نرسید، سرمایه ازبین رفته که با ریسک بسیار بالایی رو‌به‌روست اما در اکثر کشور‌ها مثل ترکیه، رسیک معدن‌کاری و ریسک اکتشاف آن به‌عهده دولت است؛ یعنی از هزینه‌های دولتی اکتشاف می‌شود و بخش خصوصی سرمایه‌گذاری و استخراج می‌کند». این فعال معدنی گفت: «به‌طور‌کلی، اکتشافات در کشور ما خیلی مهجور است. درابتدا باید مشخص شود که چه‌کسی متولی این‌کار است. برای‌مثال ایمیدورو می‌گوید که من انجام می‌دهم و سازمان صنعت و معدن که به‌هیچ‌وجه زیر بار نمی‌رود، سازمان زمین‌شناسی با کمبود بودجه در‌این‌زمینه مواجه است و کنار اینها سازمان‌های دیگری هم هستند که موازی این‌کار‌ها را انجام می‌دهند؛ مثلاً شرکت نفت که قسمت اکتشافاتش مجزا و قسمت گاز آن هم جداست».