تعالی فرهنگ امیرکبیر در بازآفرینی عصر معاصر
شیخ علی واشقانی فراهانی
میرزا محمد تقیخان امیرکبیر فراهانی فرزند کربلایی قربانبیگ فراهانی در سال 1222 قمری در روستای هزاوه فراهان از توابع شهر اراک چشم بهجهان گشود. کربلایی قربان؛ پدر امیرکبیر میرزا عیسی (میرزا بزرگ) پدر میرزا ابوالقاسم قائممقام سمت آشپزی داشت. مادر امیرکبیر فاطمهسلطان دختر استاد شاهمحمد بنا از اهالی فراهان بود. میرزا محمد تقیخان بهخاطر هوش و استعداد کمنظیر و بلکه بینظیرش از همان دوران نوجوانی موردتوجه میرزا بزرگ و سپس قائممقام فراهانی قرار گرفت و بهترتیب بهسمت منشیگری آن دو دست یافت و بهسرعت موردتوجه قائممقام و عباسمیرزای نایبالسلطنه قرار گرفت. اولین تجربه سیاسی میرزا محمد تقیخان فراهانی همراهی خسرومیرزا؛ فرزند نایبالسلطنه و هیئت همراه در سفرش به روسیه تزاری بود. این سفر بهدنبال قتل «گریبایدوف»؛ وزیر مختار روسیه در تهران و در شوال ۱۲۴۴ و بهمنظور عذرخواهی از واقعه قتل گریبایدوف صورت گرفت. میرزا تقیخان طی سالهای آتی بیشازپیش در انجام امور دیوانی و غیره لیاقت و شایستگی نشان داد و در اواخر دوران سلطنت فتحعلیشاه در دستگاه محمدخان زنگنه، امیرنظام و پیشگاه آذربایجان، وارد خدمت شد. چندسالبعد در سال ۱۲۵۳ قمری میرزا محمدتقی فراهانی وزیر نظام آذربایجان شد. میرزا محمدتقی که اینک به امیرنظام ملقب شده بود در ۱۶ شوال ۱۲۵۳ بههمراه ناصرالدین میرزای ولیعهد عازم روسیه شد و در ارمنستان (ایروان) با نیکلای اول تزار روسیه ملاقات کرد. از مهمترین مأموریتهای سیاسی امیر نظام در دوران سلطنت محمدشاه، ریاست نمایندگی دولت ایران در کمیسیون صلح ارزنه الروم بود که بهعنوان (وکیل تامالاختیار) ایران در ماه صفر ۱۲۵۹ آغاز شد و بهرغم تمام مشکلاتی که بروز کرد، پس از چهارسال که از اقامت امیرکبیر در عثمانی سپری میشد قرارداد صلح مطلوبی با عثمانی به امضاء رسید. پس از عقد قرارداد صلح در ۱۶ جمادیالثانی ۱۲۶۳ امیرنظام سخت مورد تشویق و تفقد محمدشاه قرار گرفت. امیرنظام که از سالها قبل با ناصرالدین میرزا الفت و نزدیکی پیدا کرده بود، پس از فوت محمدشاه مقتدرانه مقدمات و اسباب برتختنشستن ناصرالدینشاه را فراهم آورد. در ۱۴ شوال ۱۲۶۴ سلطنت ناصرالدینشاه را اعلام کرد. امیر نظام که با اعلام آغاز سلطنت ناصرالدینشاه منصب صدراعظمی یافته بود در ۲۲ ذیقعده ۱۲۶۴ علاوهبر لقب امیر نظامی، به القاب امیرکبیر؛ اتابک اعظم نیز مفتخر شد. امیرکبیر مدت کوتاهی پس از صدارت، اصلاحات سیاسی، امنیتی، مالی، قتصادی و فرهنگیاش را آغاز کرد و دراینمیان ایجاد امنیت و پایاندادن به شورشها و یاغیگریها و نیز اصلاحات مالی و جلوگیری از اجحافات و نفوذ را در اولویت برنامههای خود قرار داد و مدت کوتاهی پس از صدارت نشان داد که قصد دارد از دخالت بیگانگان (روس و انگلیس) در امور مختلف کشور بکاهد؛ ازجمله اقدامات مهم امیرکبیر فراهانی، پایاندادن و سرکوب شورش محمدحسنخان سالار فرزند اللهیارخان آصفالدوله در خراسان (درنوروز ۱۲۶۶ قمری) بود. در همان حال امیرکبیر ضمن نظمبخشیدن بر امور دستگاه سلطنت و حکومت و کنترلی که بر اعمال و رفتار دیوانیان، شاهزادگان، خاندان سلطنت، رجال و صاحبان قدرت و ... اعمال میکرد، اصلاحات گستردهای در امور اداری کشور بهعمل آورد و با ریشهکنکردن بسیاری از مفاسد اداری و مالی در اداره کشور نظمی نو و با خلاقیت بدیع پدید آورد، که اقدامات اصلاحی امیرکبیر برخی از مهمترین دیوانیان و صاحبان نفوذ و قدرت را با او دشمن کرد. از دیگر اصلاحات امیرکبیر، بازسازی ارتش و قشون و پایهگذاری نظمی نوین در نیروی نظامی کشور بود، آگاهان و ناظران امور در همان روزگار از سازمان نظامی جدیدی که امیرکبیر پایهگذاری کرد، سخت تمجید و تحسین کردند. از دیگر اقدامات امیرکبیر ایجاد چاپارخانه، تذکرهخانه (اداره گذرنامه)، بنای بازار و تیمچه و سرای امیر در تهران، تأسیس سازمان اطلاعاتی، جاسوسی بود و خبررسانی و خفیهنویسی بود، که در دوران صدارت او بسیار کارآمد عمل میکرد. امیرکبیر همچنین تلاشهای بسیاری برای اصلاحات قضائی و بهتبعآن ازمیانبرداشتن رسم بستنشینی انجام داد که در موارد بسیار روندی انحرافآمیز یافته بود. از مهمترین اقدامات امیرکبیر تأسیس دارالفنون بود که پس از تلاشهای بسیار در ۵ ربیع الاول ۱۲۶۸ و فقط ۱۳ روز قبل از امیرکبیر افتتاح شد. امیرکبیر در همان دوران کوتاه صدارت (1264-1268 ق) گامهای استواری برای توسعه اقتصادی و صنعتی کشور و نیز رشد اقتصاد تجاری کشور برداشت و برای مثبتشدن تراز بازرگانی خارجی ایران تلاشهای فراوانی انجام داد. انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه تلاش برای ترجمه و انتشار کتب از دیگر اقدامات امیرکبیر بود. امیرکبیر که خود فردی مذهبی بود در ارتقاءشان و منزلت علما کوشید؛ بهویژه نقش برجسته امیرکبیر در سرکوب شورش باب و ازمیانبرداشتن فتنه بابیه که با محاکمه و اعدام سید علیمحمد باب بهپایان رسید، روابط امیرکبیر و علمای دینی را بیشازپیش تحکیم بخشید وطندوستی و مخالفت شدید امیرکبیر با نفوذ کشورهای خارجی در ایران تلاش برای برقراری عدالت و امنیت جلوگیری از شکنجه و آزار متهمان و مجرمان، جلوگیری از پناهندگی جنایتکاران و مجرمین سیاسی و ... در سفارتخانههای خارجی و تلاش برای قطع ارتباط جاسوسی اطلاعاتی اتباع داخلی برای نمایندگان خارجی ازدیگر اقدامات اصلاح گرانه امیرکبیر در طول دوران کوتاه (چهارساله) صدارت بود، امیرکبیر در آغاز صدارت سخت موردحمایت و اعتماد ناصرالدینشاه قرار گرفت. امیرکبیر نسبت به ارتباط با کشورهای دیگر اهمیت ویژهای قائل بود. او میرزا محمدعلی خان شیرازی را بهعنوان وزیر خارجه انتخاب کرد و در شهرهای لندن و سنتپترزبورگ سفارتخانههای دائمی ایجاد کرد و برای افزایش کیفیت ارتباطات خارجی هیئتی از مترجمان را بهوجود آورد. یکی از اقدامات مهم و ماندگار امیرکبیر تأسیس مدرسه «دارالفنون» است. او در دوران صدارت خود برای اینکه ایران از علوم جدید بیبهره نماند، تلاشهای فراوانی انجام داد. او از دو طریق میتوانست به این مهم دست یابد؛ اول اینکه شاگردان مستعد ایرانی که قصد تحصیل دارند را با هزینه هنگفت به اروپا اعزام کند و دوم اینکه معلمانی را از اروپا به ایران بیاورد تا ازاینطریق شاگردان بیشتری هم آموزش ببینند. درهمینراستا او درنهایت موفق شد مدرسهای را به عنوان دارالفنون در هفت شعبه در ایران تأسیس کند. امیرکبیر، عزیز خان مکری؛ داماد خود را بهعنوان اولین رئیس دارالفنون انتخاب کرد. دراینمدارس علوم مهندسی، پزشکی، داروسازی و معدن به جوانان آموزش داده میشد. اولین دانشآموزان این مدارس شاهزادگان قاجار بودند و بسیاری از معلمانی که دراینمدارس تدریس میکردند از کشورهای اتریش، اسپانیا، ایتالیا و فرانسه به ایران آمده بودند. دومین اقدام مهم امیرکبیر همانطور که پیشتر نیز گفته شد، پایهگذاری روزنامه «وقایع اتفاقیه» است. اولین شماره از اینروزنامه در تاریخ ۱۸ بهمنماه سال ۱۲۲۸ شمسی منتشر شد. در این روزنامه اخبار داخلی ازجمله خبرهای مربوط به دربار، عزل و نصبها و اعطای مقامها منتشر میشد. این روزنامه همچنین دارای بخشهای دیگری مربوط به شهرهای دیگر ایران، بخش خارجی و حوادث بود. درعینحال امیرکبیر اصلاحات بسیار دیگری را نیز در دوره کوتاه صدارت خود انجام داد. ازآنجاییکه او عناوین و القاب پیش از اسم افراد را موجب بهوجود آمدن زیانهای اجتماعی میدانست، برای نامگذاری افراد صاحبمنصب بهعنوان «جناب» اکتفا میکرد. امیرکبیر اصلاحات اجتماعی زیادی نیز انجام داد که در آن دوران موجب بهبود وضع اجتماعی ایران شد. در آن زمان که رسومی ازجمله هرزگی و قمهکشی در ایران رواج داشت و باعث میشد که زنان و کودکان پس از غروب جرئت خروج از خانه را نداشته باشند؛ امیرکبیر دستور داد تا این رسوم منسوخ شوند و همچنین حمل اسلحه و سلاح گرم را ممنوع اعلام کرد. از دیگر نقاط درخشان دوره صدارت امیرکبیر میتوان به سروساماندادن اوضاع مالی اشاره داشت. او با رشوهخواری مبارزه کرد و اجازه نداد که دریافتیهای بیحسابوکتاب از دستگاههای دولتی، فساد مالی را دامن بزند. او حتی حقوق شاه را هم به دوهزارتومان کاهش داد و درنتیجه همینتلاش ها بود که موفق شد رقم خالص درآمد کشور را در آخرین سال صدارت خود به سهمیلیونتومان برساند. تلاشهای اصلاحگرایانه امیرکبیر مدتی طولانی تداوم نیافت و درحالیکه سیاست خارجی مستقل امیرکبیر و تلاشهای جدی او برای قطع نفوذ و دخالت روس و انگلیس میرفت تا طلیعه آغاز عصر نوینی در کشور شود، توطئههای نمایندگان سیاسی این دو کشور و همگامی بدخواهان پیدا و پنهان داخلی امیرکبیر با سیاست بیگانگان بهتدریج موجبات رنجش و سپس ناامیدی و خشم ناصرالدینشاه را از او فراهم آورده از صدارت اعظمی و دیگر مشاغل اداری و نظامیاش معزول کرده و به شهر کاشان تبعید کرد. بدینترتیب با دسیسه بیگانگان و همدستی و خیانت گروهی از عوامل اثرگذار داخلی، ناصرالدینشاه، حاجی علی مراغهای (صاحبالدوله) را مأمور قتل امیرکبیر کرد، امیرکبیر در محرم ۱۲۶۸ از مقام صدارت اعظمی عزل شد و در شب شنبه 17ربیعالاول ۱۲۶۸ توسط حاجبالدوله در حمام فین کاشان به قتل رسید. امیرکبیر ازحقوق خود نیز در آبادانی مساجد و مدرسه دینی هزینه میکرد و بدینگونه بود که امیرکبیر فراهانی در ارتقاء و تعالی فرهنگ سرزمین ایران همت گماشت.
مؤسس و امام جماعت مردمی مسجد امام رضا علیه السلام-تهران-دهکده المپیک