یادداشت
تقابل دیالکتیکی مفهوم شهادت و انباشت سرمایه
مهرداد ناظری*
جنگ را میتوان نوعی شتابگرفتن پرتاب خشونت به دیگری دانست. وقتی جنگ دو گروه را در برابر هم قرار میدهد، عرصه تقابل، دستهبندی و تفکیک ارزشها برجسته میشود. گویا کنشگران جنگطلب از قبل آماده میشوند تا با تازیانههای سیستماتیک، یکدیگر را تأدیب نمایند؛ و با صفآرایی در برابر هم نگرش جمعی خود را به رخ دیگری بکشند. اگر عمیقتر به مقوله تقابل خشونتآمیز دو سرزمین در برابر هم نگاه کنیم، متوجه خواهیم شد که زمانیکه دیالکتیک گفتگو متوقف میشود، ممکن است دیالکتیک تهاجم شکل بگیرد. البته همیشه درپایان یا ناکامی مسیر گفتگو، تهاجم آغاز نمیشود، بلکه ممکن است بهدلایل دیگری، منطق جهشهای انقلابی حذف دیگری جای منطق اصلاحات پذیرش کنارهمبودن را بگیرد. آنهم در موقعیتی که یک گروه بهایننتیجه میرسد که تغییر در بنیادهای یک نظریه و یا طرفداری از آن، مساوی حذف آن است؛ اما باید پذیرفت که حذف در تلاشهای جنگطلبانه الزاماً بهوقوع نمیپیوندد و صرفاً ممکن است مواجهه جنگطلبانه، فرسایش در بیان یک گفتمان را ایجاد نماید اما افول یک دیدگاه بهسادگی محقق نمیشود؛ لذا همواره، این امکان وجود دارد، کسیکه جنگی را آغاز میکند، در پی ایجاد تحدید نیرو، تغییر موازنه قدرت، تولید فرسایش در دیدگاه رقیب باشد. جنگ ایران و اسرائیل خارج از توجه به مقوله غنیسازی اورانیوم و دستیابی به پیشرفت در علوم هستهای توسط ایران و عدمتحمل اسرائیل دراینزمینه، مربوط به تقویت گفتمان شیعه در برابر گفتمان بنیادگرایی صهیونیزمی است. درحقیقت این جنگ نه صرفاً کارزار هستهایشدن ایران بلکه ریشه در تقویت فلسفه اسلام شیعی دارد که قدرت تکثر و پذیرش بالایی از خود در جهان نشان میدهد. ازطرفدیگر، در نظریه اسلام شیعی، مؤلفه شهادت مهمترین نکتهای است که بافت جهان سرمایهداری را هم در نوک پیکان خود قرار میدهد و درست برهمیناساس است که آمریکا بهعنوان مهمترین نماینده جهان سرمایهداری به حمایت اسرائیل میپردازد. چراکه مقوله شهادت میتواند مبحث مهم انباشت سرمایه و توسعه منافع شخصی را با سؤال و تردید مواجه سازد. نکته مهم در جنگ ایران و اسرائیل، درهمانروز اول بهشهادترسیدن سرداران نظامی و دانشمندان اتمی ایران بودند که ازمنظر حاکمیت ایران نه یک شکست بلکه نشانهی افتخار است که از آن باید بهعنوان یک پیروزی یاد شود. اینموضوع در میان محققان غربی، یعنی نگاه به مفهوم «شهادت» در اسلام اغلب با کنجکاوی و گاه با تردید همراه بوده است. یکی از نمونههای جالب، گفتوگوی روزنامهنگار مشهور بریتانیایی، رابرت فیسک، با سید حسن نصرالله در دهه ۱۹۹۰ است. فیسک از او خواست تا مفهوم شهادت را برای مخاطبان غربی توضیح دهد، چراکه این مفهوم در فرهنگ غربی اغلب با سوءتفاهم همراه است. او در پاسخ میگوید: مرگ پایان هیچچیز نیست بلکه آغاز زندگی واقعی است. این حالت مثل وضعیت فردی میماند که مدتی در سونای بخار قرار دارد و حالا احساس خستگی، تشنگی و گرمای زیادی میکند، حال به او میگویند اگر در را باز کنی وارد اتاق ساکتی میشوی و میتوانی نوشیدنیهای گوارا بنوشی و موسیقی کلاسیک خوبی بشنوی، حال او با خوشحالی و بدون درنگ وارد اتاق بغلی میشود و میداند چیزی را که پشتسر گذاشته ارزشمند نبوده، او درپایان میگوید: من راه بهتری برای توضیح مفهوم شهادت برای یک غربی پیدا نمیکنم، ازسویدیگر، در حوزه مطالعات حدیثی نیز، پژوهشگرانی چون هارالد موتسکی و ویلیام میور به بررسی سنتهای اسلامی ازجمله احادیث مرتبط با شهادت پرداختهاند. این محققان معتقدند که شهادت در اسلام نهتنها یک مرگ فیزیکی در راه ایمان است، بلکه نوعی تعهد اخلاقی و معنوی به حقیقت و عدالت تلقی میشود. حال باتوجهبه این دیدگاه میتوان ترس از گسترش و نفوذ اسلام شیعی در پیدایش و بروز جنگ ایران و اسرائیل مؤثر دانست، جنگی که ازطریقآن میتوان نوعی فرسایش یا کندشدن روند تکثیر آن پارادایم را انتظار داشت؛ اما دراینحیطه، تلاش دونالد ترامپ درراستای محدودسازی اتمی ایران و پیداکردن راهی برای گسترش بازارهای سرمایهداری در ایران بهعنوان یکی مراکز اصلی خاورمیانه دراینزمینه حائزاهمیت است. درحقیقت آمریکا با پذیرش شروع جنگ، ایجاد محدودیت در گسترش اتمی ایران را دنبال کرد و درپیآن پذیرش و تحمیل صلح زودهنگام درراستای ایجاد نیاز جدید یعنی خلق زمینه حرکت سرمایه در ایران است. هرچند مارکس اعتقاد داشت که کشف، خلق و ارضا نیازهای جدید حاصل کار خود جامعه است. این یعنی پرورش تمام کیفیات انسان اجتماعی، گنجینهای از نیازهایی که به تولید سرمایه کمک میکند؛ اما در کارزار فعلی هدف ترامپ تولید نیاز در انسان ایرانی از بیرون است تا مقوله تولید و توسعه سرمایه محقق شود؛ و این رهیافت بدونشک با ارزشهای بنیادین اسلام شیعی مثل شهادت درتضاد است، باید ببینیم در آینده دیالکتیک تحولات، ایران و اسرائیل و آمریکا را به کدام سمت و پذیرش چه دیدگاهی سوق میدهد. موضوعی که پیشبینی آن چندان آسان نیست.
*عضو هیئتعلمی دانشگاه آزاد