ذرهبین
تهران و آنکارا؛ بر مدار همگرایی استراتژیک
حدود یکسال پس از فرازوفرود پیدرپی در روابط ایران و ترکیه، سفر هاکان فیدان (وزیر امور خارجه ترکیه) به تهران، فرصتی تازه برای بررسی همکاریها و تمرکز بر تأمین منافع مشترک در پروندههای سوریه، عراق، قفقاز و تحولات اقتصادی و منطقهای فراهم میکند. بهگزارش فاطمه کلانتری (ایرنا)؛ فیدان، با وزیر امور خارجه و برخیدیگر از مقامهای ارشد کشورمان دیدار و راجع به روابط دوجانبه و تحولات منطقهای و بینالمللی تبادلنظر کرد. وزیر امور خارجه ترکیه پیشتر و در مردادماه پارسال جهت حضور در مراسم تحلیف مسعود پزشکیان به ایران سفر کرده بود و حضور دیروز او در تهران نخستین سفر رسمی رئیس دستگاه دیپلماسی ترکیه به ایران در دولت چهاردهم است.
یکی از مهمترین تحولات مرتبط با روابط ایران و ترکیه در یکسالگذشته، حضور دوروزه وزیر امور خارجه دراینکشور در جریان تجاوز ۱۲روزه رژیم صهیونیستی و ایالاتمتحده به ایران در خردادماه سالجاری است. عراقچی که سفر خود به ژنو، مقر اروپایی سازمان ملل را نیز پس از خروج زمینی از ایران، از مبدأ همسایه غربی صورت داده بود، در بازگشت از سوئیس با توقف در استانبول، ضمن حضور در نشست اضطراری وزرای امور خارجه کشورهای سازمان همکاری اسلامی که بهدرخواست تهران برگزار شده بود، اینفرصت را یافت تا در نشست خبری، به سؤالات خبرنگاران بینالمللی درخصوص جنگ تحمیلی و مواضع تهران پاسخ دهد. وزیر امور خارجه ایران علاوهبراین حضور ازپیشاعلامنشده، دو سفر دیگر نیز به ترکیه صورت داده است که سفر مهرماه سال گذشته بهمنظور حضور در نشست منطقهای ۳+۳ مرتبط با تحولات قفقاز و سفر آذرماه سال گذشته سفری دوجانبه با محوریت تحولات سوریه بود. وزیر امور خارجه ترکیه از جمله همتایان عراقچی است که بیشترین مکالمه تلفنی را درطول یکسالگذشته با وزیر امور خارجه کشورمان داشت که آخرینمورد آن در ۲۲ آبان صورت گرفت. محور رایزنیهای تلفنی شامل مسائلی ازجمله فلسطین، سوریه، قفقاز و ... بوده. آخرین تماس میان وزرای امور خارجه دو کشور نیز موضوع سؤال یکی از خبرنگاران در نشست خبری هفته گذشته اسماعیل بقائی، سخنگوی وزارت امور خارجه بود. این خبرنگار از سخنگوی دستگاه دیپلماسی پرسید «هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه همراه با هیئت سوریه به آمریکا سفر کرد و مذاکرات مهمی انجام داد. پس از برگشت از سفر، فیدان با عراقچی تماس تلفنی برقرار کرد. آیا دراینگفتوگو موضوع سوریه یا مذاکرات ایران و آمریکا هم مطرح شد یا خیر؟» سخنگوی دستگاه دیپلماسی پاسخ داد: «در هر گفتوگو که با کشورهای همسایه داریم، طیفی از موضوعات، هم دوجانبه و هم موضوعاتی که بهنوعی ازقبل درمورد آن صحبت کردهایم، موردبحث قرار میگیرد؛ طبیعی است که ترکیه بهعنوان کشور همسایه ما و کشوری که در زمینههای مختلف مستمر با آنها رایزنی و مشورت داریم، در هر گفتوگوی خود با وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، موضوعات مرتبط با امنیت و ثبات منطقه، ازجمله سوریه، موضوعات مرتبط با تداوم جنایات رژیم صهیونیستی علیه غزه، فلسطین اشغالی، لبنان و همینطور مباحث مرتبط با موضوع هستهای ایران موردبحث قرار گیرد». مسعود پزشکیان؛ رئیسجمهور نیز تاکنون سه دیدار رسمی با همتای ترک خود، رجب طیب اردوغان داشته که نخستین آن در جریان حضور رئیسجمهور در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در مهرماه سال گذشته صورت گرفت. رؤسای جمهور دو کشور همچنین از فرصت حضور در اجلاس روسای سازمان اکو در خانکندی جمهوری آذربایجان و اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در چین نیز برای دیدارهایی حاشیهای و مرور مسائل فیمابین استفاده کردند. رابطه نزدیک میان پزشکیان و اردوغان در هر سه سفر، سوژه جذابی نیز برای عکاسها و تصویربرداران خبری ایجاد کرد. از زمان شکلگیری روند آستانه از بهمنماه ۱۳۹۵، موضوع سوریه به یکی از مهمترین محورهای رایزنی میان تهران و آنکارا بوده و در فرازونشیب سالهای گذشته به مهمترین محور همگرایی و واگرایی میان دو کشور تبدیل شده. موضوعاتی نظیر حضور نظامی ترکیه در شمال سوریه مقابل حضور مستشاری ایران در خاک اینکشور، حمایت نظامی آنکارا از گروههای معارض حکومت بشار اسد در مقابل حمایت تهران از حکومت دمشق و اختلافنظر میان ایران و ترکیه در قبال آینده سوریه از جمله مواردی است که میتوانست رابطه دوجانبه میان هر دو کشور همسایهای را دچار واگرایی مطلق کند اما تهران و آنکارا با مدیریتی که از اراده رهبران آن نشاءت میگیرد، روابط دو کشور علیرغم اختلاف منطقهای، در بالاترین سطح نگه داشتند. مهمترین تحول دراینپرونده اما در آذر ۱۴۰۳ و با سقوط حکومت سوریه و بشار اسد و تشکیل حکومت ازسوی یکی از گروههای معارض تحتحمایت ترکیه، در دمشق رقم خورد. گروه تحریرالشام بهرهبری ابومحمد الجولانی که امروز با نام احمد الشرع شناخته میشود که از دل جبههالنصرهِ وابسته به القاعده بیرون آمد، طی سالهای پایانی حکومت بشار اسد به بازیگر مسلط در بخشهایی از ادلب تبدیل شده و عملاً ساختار شبهدولتی خود را با ابزارهای امنیتی، قضایی و اقتصادی تثبیت کرده بود. ترکیه که از آغاز بحران سوریه با هدف مهار نفوذ دمشق، جلوگیری از گسترش یگانهای مدافع خلق (YPG) و کنترل موجهای آوارگان وارد معادلات شمال سوریه شد، بهطور غیرمستقیم زمینه تقویت و تداوم حضور تحریرالشام را ازجمله ازطریق استقرار پستهای نظارتی، هماهنگیهای میدانی، تسهیل عبورومرور و حمایت لجستیکی غیرعلنی که امکان بقای گروه را برابر ارتش سوریه و فشار روسیه در سالهای متمادی فراهم کرد. هرچند آنکارا در سطح رسمی تحریرالشام را «گروهی تروریستی» مینامید اما رفتار میدانیاش بهوضوح نشان داده این سازمان عملاً در محاسبات ترکیه ابزار بازدارنده و موازنهساز در برابر دمشق، YPG و تاحدی روسیه بود؛ که با سرنگونی حکومت سوریه بیشازپیش آشکار شد. موضوع سوریه یکی از محورهای مهم رایزنیهای تهران و آنکارا است؛ قطع رابطه دیپلماتیک میان ایران و سوریه، سرنوشت علویان و شیعیان دراینکشور و همچنین مسئله تجاوزهای رژیم صهیونیستی با هدف تجزیه سوریه از جمله موضوعاتی است که درطول ماههای گذشته در دیدارهای دیپلماتیک و در سطوح مختلف میان ایران و ترکیه موردبحث قرار گرفته و نیز یکی از محورهای سفر فیدان به تهران خواهد بود.