خاتم سازی؛ آراستن چوب با مثلثهای رنگین
خاتم، هنر آراستن سطح اشیاء چوبی به شکل موزاییک با مثلثهای کوچک سه پهلو برابر یا دو پهلو برابر چوبی، استخوانی و فلزی است که از حدود حداقل چهارصد سال پیش به این سو، در بخشهای مختلفی از ایران بهخصوص در شیراز و اصفهان رواج دارد. به گزارش کجارو، قدیمیترین نمونههای آثار خاتم که تاکنون به دست ما رسیده، آثار مربوط به دوران صفویه است ولی آثار و مدارکی نیز به دست آمده که نشان میدهد این فعالیت هنری از زمان دیلیمیان در ایران وجود داشته است.
دورهی صفويه
هرگونه تحقيق و بررسی دربارهی تاريخچه و پيدايش هنر خاتمسازی در ايران بايد از دورهی صفويه به بعد انجام شود. دوران صفويه دوران اوج صنعت خاتمكاری است. تشويق هنرمندان و برقراری روابط بازرگانی با کشورهای دیگر به گسترش اين هنر كمك زیادی کرد. در دوران صفويه، علاوهبر شهر اصفهان، در شهرهای جنوبی ايران مانند شيراز و كرمان هم هنر خاتمكاری مورد توجه قرار گرفته و هنرمندان آن دوره آثار قابلتوجهی از خود به یادگار گذاشتهاند، مثل درب مدرسهی سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار دارد و مقبرهی شیخ صفیالدین در اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کردهاند. از میان دیگر آثار خاتمسازی این دوره، صندوقهايی است كه برای مقابر ائمه ساختهاند. در اواخر دوران صفویه این هنر رونق خود را از دست داد. در دوران كوتاه سلطنت زنديه، تحولاتی در هنرهای تزيينی و سنتی ايران پديد آمد. قلمدانسازی، خاتمسازی و نقاشی رنگ و روغن در شيراز مركز حكومت زنديه متداول شده و بسياری از هنرمندان گوشهگير اصفهانی به شوق از سر گرفتن هنر خود راهی شيراز شدند و خاتمسازی رونقی دوباره گرفت. متاسفانه بسياری از آثار خاتم دورهی زنديان به خاطر كينهی شديد قاجاريه به اين خاندان، نابود شده است.
دورهی قاجار
در دورهی قاجار نیز هنر خاتمسازی رو به انحطاط میرود. در این زمان تنها هنرمندان اندکی، آنهم از روی دلبستگی به این هنر، آن را ادامه میدهند. خریداران محصولات خاتم در این دوره بیشتر روستاییان هستند یا بزرگان شهر که میز و صندلی خاتم میخریدند. مقدار کمی از این آثار نیز به خارج از ایران صادر میشده است. در همین دوره درهای حرم شاه عبدالعظیم حسنی در تهران توسط استاد محمد جعفر و محمد کریم که هر دو شیرازی بودهاند، ساخته میشود. بقیه آثار خاتم این دوره شامل قلمدان، قاب آينه، و رحل قرآن هستند. خاتمسازی از جمله صنایع دستی است که تولید آن در سطح جهانی، منحصر به ایران است. اگرچه در کشورهای دیگر از جمله سوریه و لبنان، کارهایی از نوع منبت ساخته میشود که به خاتم شباهت دارد، ولی در حقیقت این هنر ویژهی ایران بوده و چنین به نظر میرسد که برای نخستینبار در شهر شیراز به وجود آمده باشد. امروزه آنچه به عنوان «سادلی» با مشخصات خاتم ایرانی در هند ساخته میشود هم توسط خاتمسازان ایرانی در آن کشور رواج یافته است.
مواد اولیهی خاتمسازی
چوب آبنوس: از این نوع چوب در قدیم برای تهیهی مثلثهای سیاه رنگ استفاده میشد. این چوب دارای استحکام قابلتوجهی بوده و به همین سبب در بازار، کمیاب و گرانقیمت است.
چوب فوفل: اگرچه خاتمسازان به تدریج در اثر گرانی و کمبود چوب آبنوس به چوب فوفل که برای رنگهای سیاه و قهوهای تیره و بیشتر در قسمت حاشیهی خاتم استفاده میشود، روی آوردهاند؛ ولی در حال حاضر از آنجا که این نوع چوب نیز بیشتر در هندوستان یافت میشود و در داخل کشور کمیاب است، کاربرد قابلتوجهی در خاتمسازی ندارد.
چوب گردو: هماکنون اکثر خاتمسازان از چوب گردو برای تهیهی مثلثهای سیاهرنگ استفاده میکنند، به این ترتیب که پس از بریدن مثلثها، آنها را با رنگهای شیمیایی به رنگ سیاه درمیآورند.
چوب بقم: چوب بقم دارای رنگ طبیعی قرمز است، در ضمن استحکام بیشتری نسبت به انواع مشابه دارد. با توجه به این خصوصیات، در گذشته خاتمسازان برای تهیهی مثلثهای قرمزرنگ از چوب بقم استفاده میکردند ولی این چوب نیز در حال حاضر کمیاب و گرانقیمت است و در هند یافت میشود.
چوب عناب: امروزه این نوع چوب تا حدودی جایگزین چوب بقم شده است و خاتمسازان به جای استفاده از چوب بقم از چوب عناب که قهوهای روشن مایل به قرمز است استفاده میکنند که بیشتر در خراسان و شیراز و اطراف آن، یزد و اطراف آن، قم و چهارمحال و بختیاری یافت میشود. چوب عناب را اکثرا با رنگهای مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز درمیآورند.
چوب نارنج: چوب نارنج اکثرا در استانهای فارس و مازندران یافت میشود. این نوع چوب به رنگ طبیعی قهوهای روشن است که پس از بریدن مثلثها آن را با رنگهای مصنوعی و شیمیایی به رنگهای قرمز، زرد یا سیاه درمیآورند و در خاتم به کار میبرند.
چوب افرا: رنگ طبیعی این چوب قهوهای است و پس از بریدن مثلثهای خاتم، آن را با رنگهای مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز یا زرد درمیآورند.
چوب کیکم: از چوب کیکم به این شکل استفاده میشود که ابتدا روی آن شیاری به شکل مثلث به وجود میآورند و برای ساییدن مثلثها و بغلششها از آن استفاده میکنند.
چوب تبریزی یا کبوده: قسمت پشت خاتم، در واقع آستر آن، از این چوب که بسیار نرم و سفیدرنگ است تهیه میشود. قطر آستر درحدود یک میلیمتر است. چوب شمشاد: چوب شمشاد استحکام زیادی دارد و رنگ طبیعی آن زرد است. این چوب در مناطق سرسبز و جنگلی مازندران یافت میشود.
عاج فیل: عاج طبیعی بیشتر در هندوستان و قارهی آفریقا یافت میشود و سابق برای تهیهی رنگ سفید در خاتم مورد استفاده قرار میگرفت؛ ولی در حال حاضر به سبب گرانی، کمتر در خاتم کاربرد دارد.
استخوان شتر: رنگ طبیعی استخوان شتر سفید است و از آن برای تهیهی مثلثهای مختلف استفاده میکنند و آن را با رنگهای شیمیایی به رنگهای گوناگون درمیآورند.
استخوان اسب: استخوان طبیعی اسب سفید رنگ است. این استخوان را نیز با استفاده از رنگهای شیمیایی به رنگهای گوناگون بهخصوص رنگ سبز در میآورند و با مثلثهای دیگر مخلوط میکنند. از آنجا که استخوان اسب رنگپذیری بیشتری نسبت به استخوان شتر دارد، به همین دلیل استفاده از آن متداولتر است.
مفتولهای فلزی: در خاتمسازی برای تهیهی رنگ زرد طلایی و براق از برنج استفاده میکنند. البته در گذشته به ندرت از طلا نیز در خاتم استفاده شده است. در بعضی انواع خاتم از مفتول نقرهای و گاهی نیز از آلومینیوم استفاده میشود. برای تهیهی مثلث، از مفتولهای برنجی برای رنگ زرد طلایی و از مفتولهای نقرهای برای رنگ سفید براق استفاده میشود.
صدف: استفاده از صدف در خاتمسازی موجب زیبایی بیشتر و افزودن بر کیفیت خاتم میشود ولی امروزه به سبب گرانی این محصول و همین طور کمیاب بودن آن، کمتر مورداستفاده قرار میگیرد.
نخ پرک: در خاتمسازی برای پیچیدن مثلثها، پرهها و گلها از نخهای گوناگون با ضخامتهای متفاوت استفاده میشود که معروفترین و رایجترین آنها نخی به نام پرک است.
سریشم: در خاتمسازی برای چسباندن خاتم روی ظروف و اشیاء گوناگون از چسب سریشم استفاده میشود. این چسب را باید فقط هنگام مصرف گرم کرد زیرا گرم کردن مجدد آن از قدرت چسبندگیاش میکاهد. برای گرم کردن چسب آن را داخل ظرف دوجداره قرار میدهند. در جدارهی اول ظرف گرم میشود و چسب داخل جدارهی دوم به صورت مایع و نیمگرم درمیآید و نمیسوزد.
لاک: پس از تکمیل خاتم و چسباندن آن روی اشیاء، سطح خاتم را پرداخت کرده و صیقل میدهند و سپس در سه نوبت سطح خاتم را با لاک مخصوص میپوشانند. نکتهی مهم در این مرحله این است که باید لاک روی تمام سطح محصولات خاتم به طور یکسان و هماهنگ زده شود تا برجستگی و فرورفتگی در سطح آن ایجاد نشود و از زیبایی و کیفیت آن کاسته نشود.