متولی ارائه‌ی خدمات رفاهی به زنان بدسرپرست کیست؟
فقدان اراده‌ای واحد برای حمایت از زنان بدسرپرست
فاطمه شهبازی
زنان بد سرپرست چه کسانی هستند؟ بانوان بد سرپرست مشمول آن دسته از بانوان جامعه می‌شوند که دارای مردانی معتاد، بیکار، ناسازگار و بیمار، خلاف‌کار، ازکارافتاده یا دربند هستند و به علت نبود حضور مؤثر یا نبود همسر یا سرپرست خانواده، اداره‌ی زندگی و خانواده را عهده‌دار شده‌اند. برخلاف عرف، با وجود اینکه همسران آنها باید بار زندگی را بر دوش بکشند اما حالا به دلایل مختلف سربار خانواده شده و حتی وجودشان سد راه دستگاه‌های حمایتی شده است. این زنان به دلیل اینکه بی‌سرپرست بودن آنها محرز نشده، تحت پوشش هیچ دستگاهی قرار نمی‌گیرند و عملاً وضعیت نامشخص‌تری نسبت به زنان سرپرست خانوار دارند. همین‌طور بانوان بدسرپرست با مشکلاتی چون نبود امنیت اجتماعی و آسایش روانی از طرف جامعه، وجود خلأ عاطفی از خانواده و مشکلات اقتصادی و فقدان مهارت‌های شغلی روبه‌رو هستند. زنان بدسرپرست ازجمله اقشار جامعه‌اند که با وجود ایفای نقش در قالب مرد و زن، اما قوانین حمایتی نقش آنها را به رسمیت نشناخته و ضمن بیشترین آسیب از کمترین حمایت برخوردارند. اهمیت رسیدگی به وضعیت اقتصادی و اجتماعی زنان بدپرست به حدی است که پای مجلس شورای اسلامی نیز به این موضوع کشیده شده؛ بارها زنان نماینده در مجلس تاکید کردند که زنان بدسرپرست و همچنین زنان بی‌سرپرست و خودسرپرست با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند که باید سریعا رسیدگی و رفع شود.
دکتر محمد آذین، دکتری حقوق خصوصی و وکیل پایه یک دادگستری، در تعبیری درباره‌ی اینکه چه زنانی به‌عنوان زن بدسرپست تلقی می‌شوند، میگوید: «زنان بدسرپست علی‌رغم داشتن شوهر، نه تنها هزینه‌های اولیه زندگی آنان از سوی شوهر تامین نمی‌شود، بلکه شوهر از او هیچ حمایت روانی و اجتماعی نمی‌کند، همین‌طور دختران بدسرپرست نیز داریم که ولی آنها (پدرشان) صلاحیت حمایت مالی و روانی را از آنها ندارد، در مواردی نیز که شوهر قادر به حمایت روانی و مالی از زن نباشد، پدر هم به‌عنوان ولی قانونی، چنین توانی را ندارد، در واقع تمامی زنانی که به سن 18سالگی رسیده و حمایت شوهر و پدر را ندارند و سرپرست سربار آنها شده‌اند، جز زنان بدسرپرست محسوب می‌شوند.» به گفته آذین، زنانی که شوهرشان به دلیل اعتیاد، متواری بودن یا زندان بودن، نیاز به حمایت مالی، اجتماعی، روانی دارند که متاسفانه در جامعه شاهد خلاءهایی در اجرای قانون به نفع زنان بدسرپرست هستیم. این حقوقدان در پاسخ به اینکه گفته شده زنان بدسرپرستی که همسرشان اعتیاد دارند، به دلیل وجود همسر و داشتن سرپرست در بیشتر موارد مشمول هیچ نوع حمایتی نمی‌شوند، به قانون تأمين زنان و كودكان بي‌سرپرست، مصوب سال 1371 اشاره کرد و گفت: «در حال حاضر بیش از آنکه خلاء قانونی در حمایت از زنان بدسرپرست داشته باشیم، بیشتر با خلاءهایی اجرایی مواجه‌ایم.» وی افزود: «در بند 3 ماده دو قانون تأمين زنان و كودكان بي‌سرپرست، زنانی که شوهرشان به طور موقت از تامین هزینه‌های مالی زندگی عاجز بوده یا توان تامین آن را ندارد، ذکر شده که سازمان بهزیستی مکلف به حمایت از این دست زنان است، طبق ماده 9 همین قانون نیز، سازمان بهزیستی مکلف به اجرای قانون بوده و مجری آن تلقی می‌شود.» آذین، ضمن استناد به لایحه‌ی قانونی تشکیل سازمان بهزیستی در سال 1359، خاطرنشان کرد: «یکی از وظایف سازمان بهزیستی حمایت از خانواده‌های بی‌سرپرست و نیازمند است، بنابراین اگر قانون‌گذار تفکیکی بین بی‌سرپرست و نیازمند قرار داده گویای آن است که خانواده‌های نیازمندی که بی‌سرپرست نیستند، باید حمایت شوند درحالی‌که متاسفانه رویکرد دستگاه‌های دولتی صرفا حمایت از زنان سالخورده و بیوه است.» این حقوقدان با تاکید بر اینکه در قانون، واژه بدسرپرست دیده نمی‌شود گفت: «با این وجود بند 3 قانون تأمين زنان و كودكان بي‌سرپرست، سازمان بهزیستی را مکلف به حمایت از این زنان می‌کند اما متاسفانه در سازو کار اجرایی این نوع حمایت، ابهام وجود دارد.» به گفته‌ی این کارشناس مسائل حقوقی، در شرایط فعلی رویه مشخصی برای محرز شدن زنی به‌عنوان زن بدسرپرست نداریم مگر آنکه مرجع قانونی رسیدگی‌کننده در دادگاه‌های خانواده و براساس نوع پرونده، بدسرپرست بودن زن را اعلام کند اما در کل چارچوب تعیین‌کننده‌‌ای در این زمینه نداریم.
مدیرکل امور حمایتی و توانمندسازی وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی نیز با بیان اینکه دو نهاد و سازمان حمایتی در کشور متولی رسیدگی به امور زنان بدسرپرست هستند، گفت: «زنان بدسرپرست با مراجعه به نزدیک‌ترین مرکز حمایتی در محل اقامت خود و با در دست داشتن مدارکی که نشان از بیمار بودن شوهر، یا اعتیاد او، زندانی بودنش هست، می‌توانند از خدمات حمایتی مستمر، موقتی و مقطعی کمیته‌ی امداد و سازمان بهزیستی بهره‌مند شوند.» دکتر عبدالرحیم تاج‌الدین، در پاسخ به اینکه در بسیاری از موارد زنان بدسرپرست در مراجعه به سازمان‌هایی چون بهزیستی برای اینکه مشمول حمایت شوند باید طلاق‌نامه، فوت‌نامه همسر ارائه کنند یا مدرکی قانونی دال بر متواری بودن همسر داشته باشند ابراز داشت: «تحت هیچ شرایطی زنان بدسرپرست رها نمی‌شوند، زیرا در صورت طرح درخواستی از سوی این زنان، کارشناسان سازمان بهزیستی مورد را بررسی کرده و در صورت صحت مسئله، حمایت‌ها آغاز می‌شود.» مدیرکل امور حمایتی و توانمندسازی وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی با بیان اینکه در کشور کمبودی به لحاظ تعداد دستگاه‌های اجرایی نداریم افزود: «مشکل اصلی در حمایت از زنان بدسرپرست، ناهماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی است و ما فاقد یک پنجره واحد خدمات رفاهی هستیم.» تاج‌الدین در ادامه به سازوکار جدیدی در شناسایی زنان بدسرپرست در جامعه اشاره کرد و افزود: «با تهیه پرسشنامه‌ای به تعداد 15هزار و اجرای آزمایشی آن در کرمانشاه، در آینده نزدیک به اطلس جغرافیایی کشور در زمینه‌ی تعداد زنان بدسرپرست، معتاد و فقرا خواهیم رسید.»
گفته می‌شود که وضعیت زنان بد سرپرست از تمام زنان بدتر است، زیرا همسرشان حضور فیزیکی دارند ولی کاری نکرده و مشکل‌ساز می‌شوند و حتی آنها نیاز به حمایت روانی و حقوقی دارند، در این‌خصوص دکتر آذین حقوقدان میگوید: «به علت فقدان سازو کارهای اجرایی، فقط به صورت موردی می‌توان از زنان بدسرپرست حمایت کرد زیرا سیستم مشخصی برای مراجعه آنان به دادگاه و احقاق حقوق‌شان و جود ندارد، دست قاضی نیز در این زمینه باز نیست ازطرفی سازمان بهزیستی نیز تا حدی قادر به حمایت از زنان بدسرپرست است.» آذین با بیان اینکه سازو کار حمایتی از زنان بدسرپرست باید تدوین و مدون شود به زنان بدسرپرستی اشاره کرد که ممکن است نیاز مالی نداشته باشند اما به دلیل خشونت خانگی هرگز نمی‌توانند بدسرپرست بودن شوهر خویش را ثابت کنند. این درحالی است که در بسیاری از کشورهایی با سطح رفاه بالا قانون این قدرت را به سازمان حمایتی داده تا به طور موقت حضانت کودکان را به زن بدسرپرست واگذار کند لذا به‌نظر می‌رسد سازمان بهزیستی به‌عنوان سازمان حمایتی می‌تواند حمایت بیشتری از این زنان داشته باشد. مدیرکل امور حمایتی و توانمندسازی وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی نیز با بیان اینکه در مواردی درخصوص زنان بدسرپرست قاضی مجبور به سکوت است گفت: «صدور حکم درباره‌ی عدم صلاحیت سرپرستی شوهر در زنانی که بدسرپرست تلقی می‌شوند نیاز به تحقیق دارد، به نظر شما قاضی درخصوص زنی که شوهرش متواری‌ست چه حکمی می‌تواند صادر کند؟» دکتر تاج‌الدین ادامه داد: «مهم این است که زنان بدسرپست در جامعه مشمول حمایت کمیته امداد و سازمان بهزیستی‌اند و ما نیز در وزارت رفاه در حال تدوین شاخص‌های ملی برای توانمندسازی زنان سرپرست خانواریم.» به نظر می‌رسد مجلس شورای اسلامی نگاه جدیدی به مقوله زنان بدسرپرست دارد به‌طوری‌که رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی رسیدگی به وضعیت زنان بدسرپرست را یک مسئله‌ی حاکمیتی دانست و گفت: «از آنجایی که در تدوین برنامه‌ی ششم توسعه موضوع زنان بدسرپرست مفقود یا مغفول مانده بود، کمیسیون اجتماعی مجلس سریعا به موضوع ورود کرد و با تهیه یک جدول به نام جدول سوم و الحاق آن به برنامه‌ی ششم توسعه، 28 آیتم به آن اضافه کرد که زنان بدسرپرست یکی از آن آیتم‌هاست.» دکتر سلمان خدادادی افزود: «براساس این برنامه دولت مکلف به بهبود وضعیت زنان بدسرپرست شده است، درواقع دولت طبق جدول سوم هر سال موظف است نسبت به درآمد، تحت پوشش قرار گرفتن و خودکفایی زنان بدسرپرست رسیدگی کرده و با کاهش این تعداد زنان به مجلس گزارش کار دهد.» به گفته‌ی رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی کمیته‌ای در کمیسیون اجتماعی تشکیل شده تا سالانه اقدام دولت را در این زمنیه بررسی کند.
با وجود سازو کارهای قانونی و سازمان‌ها و نهادهای حمایتی از زنان بدسرپرست همچنان گفته می‌شود که زنان بد سرپرست جایگاهی در طرح‌های حمایتی نداشته و حضور شوهران آنها با همان وضعیت غیرانفعالی اما سد راه کمک‌های اندک نهادهایی ازجمله کمیته امداد است. در این‌باره سرپرست امور حمایت‌های اجتماعی کمیته امداد امام خمینی (ره) گفت: «جامعه بر این نظر است که هیچ ضابطه‌ای برای حمایت از زنان بدسرپرست وجود ندارد درحالی‌که چنین نیست، در واقع زنانی که بدسرپرست محسوب می‌شوند، ابتدا باید تکلیف خودشان را مشخص کنند.» آذر اسماعیلی افزود: «زنان بدسرپرست باید با مراجعه به دادگاه ضمن احراز بدسرپرستی شوهر خود و با در دست داشتن مدارک قانونی، جهت برخورداری از حمایت‌های کمیته امداد به این نهاد حمایتی مراجعه کنند.» به نظر می‌رسد سازوکارهای حمایتی در جامعه‌ی ما از زنان بدسرپرست کم نیستند اما چرا هنوز زنان بدسرپرست با مشکلات زیادی مواجه‌اند؟ دکتر آذین دکتری حقوق خصوصی در این‌باره گفت: «باید بتوان زنان بدسرپرست را توانمد ساخت و یکسری حقوق قانونی به آنها اعطا کرد، به طور مثال می‌توان براساس حقوق مدنی امکان عزل ولی را ایجاد کرد.» با این وجود به‌نظر می‌رسد باید منتظر بود که برنامه‌ی ششم توسعه چه گام‌هایی را برای زنان بدسرپرست برخواهد داشت.