نگاهی گذرا به موسیقی در فیلم‌های عاشورایی

«روز واقعه» با نویسندگیِ بهرام بیضایی و کارگردانیِ شهرام اسدی؛ یکی از موفق‌ترین آثارِ مرتبط با حماسه عاشوراست و البته که موسیقی نقشی تعیین‌کننده در آن دارد. مجید انتظامی این موسیقی ماندگار را برپایه گام «شور عربی» ساخت. او با بهره‌گیری از ریتم و ملودی مناسب، صحنه‌های مربوط به مراسم عروسی و عزا را خلق کرد. آهنگ‌ساز در این اثر، نگاهی بدوی داشته و ازاین‌رو علاوه‌بر سازهای ارکستر؛ از سازهایی بهره برده که چندان آشنا نیستند. موسیقی فیلم در ابتدا با فرمِ ریتمیک شش-هشتم آغاز می‌شود. استفاده از ساز قانون برای نزدیکی به فضای مقام‌های عربی، استفاده از ارکستر زهی برای ایجادِ یک فضای تعلیق توأم با اضطراب و بهره‌گیری از ریتمِ حرکتِ اسب، از مشخصاتِ این اثر است. در صحنه‌ای از فیلم، مویه زنان به‌تصویر کشیده می‌شود که با همراهی ارکستر زهی همراه است. استفاده از سازهای بادی-برنجی نیز فضای حماسیِ اثر را یادآور می‌شود. انتظامی، بعدها ارکستر را برای اجرای زنده این قطعه رهبری کرد.
«رستاخیز» به‌کارگردانیِ احمدرضا درویش که از مقطع تاریخی مرگ معاویه تا شهادت امام‌حسین(ع) در روز عاشورا را روایت می‌کند؛ در جشنواره فیلمِ سالِ 91 به‌نمایش درآمد و توانست برنده هشت تندیسِ بلورین؛ ازجمله بهترین موسیقی متن شود. موسیقی آن‌را استیون واربک ساخت؛ آهنگ‌سازی که برای موسیقی متن فیلم «شکسپیر عاشق»، جایزه آکادمی اسکار را دریافت کرد و نامزدِ جوایز بفتا، کن و جایزه گرمی هم شده است. واربک، در موسیقی این فیلم، از سازهای کوبه‌ای بهره برد که بیشتر نمایانگرِ فضای فیلم است. او نیم‌نگاهی نیز به موسیقی  فیلم «محمد رسول‌الله (ص)» داشته. این فیلم هنوز به اکرانِ عمومی درنیامده؛ اما تعدادی از قطعاتِ این اثر منتشر شد و ارکستراسیون و استفاده مناسب از اله‌مان‌های موسیقی شرق برای این فیلم تاریخی و حماسی، از نقاطِ قوتِ آن بود. البته سالی‌که کارن همایونفر دیپلمِ افتخار موسیقی را گرفت، اشاره داشت که: «ما به هرچه احتیاج داشته باشیم، به آهنگ‌ساز خارجی احتیاجی نداریم!» موسیقی این اثر را ارکستر سمفونیک بلژیک نواخته است.
«به خاطر هانیه» به‌کارگردانیِ کیومرث پوراحمد؛ از واقعه عاشورا به‌شکلی غیرمستقیم بهره گرفته و به تنهایی و غربت قهرمان خویش عمق بخشیده است. موسیقی این فیلم را محمدرضا علیقلی ساخته. قهرمانِ فیلم، برای سلامتیِ دخترش، تصمیم می‌گیرد که روز عاشورا دمام بنوازد که مرگ امانش نمی‌دهد و پسرش این کار نیمه‌تمام را تمام می‌کند. آهنگ‌سازِ کارکشته فیلم نیز از همین ماجرا در فیلمش بهره می‌برد. او بخشِ اصلی فیلم خود را برپایه موسیقی بوشهر و ادواتی موسیقایی همچون سنج و دمام بهره می‌گیرد. دمامی که قهرمانِ فیلم می‌نوازد، با ریتم کندی آغاز می‌شود و سپس تندتر می‌شود. سکانس پایانی فیلم که با دمام‌زدن عاشقانه «بشیرو» زیر باران شبانه همراه شده؛ یکی از بهترین پایان‌بندی‌های تاریخ سینمای ایران است و سهمِ موسیقی در آن، انکارناپذیر.
امیر توسلی به‌عنوانِ آهنگ‌ساز برای 1000دقیقه موسیقی سریال عظیم «مختارنامه»، از 40 تم مختلف بهره گرفته است. بسیاری از قطعات این سریال، با ارکستر 130نفره در «تالار رودکی» ضبط شده است؛ هرچند در بخش‌هایی از آن، از موسیقی الکترونیک و فضای تلفیقی نیز بهره گرفته شده؛ توسلی برای ساختِ موسیقیِ سه بخش از این سریال، از بهزاد عبدی کمک گرفت. به‌گفته آهنگ‌سازِ اثر؛ موسیقی این سریال به‌صورتِ «پلان به پلان» نوشته شده است. تیتراژ ابتدایی و انتهایی اثر، از موسیقی شروه‌خوانی و نوحه‌خوانی بهره برده است؛ تیتراژ ابتدایی را خواننده-بازیگری خوانده که خود اهل منطقه خیج در کویر مرکزی ایران بود و موسیقی تیتراژ پایانی نیز توسط صدیقه بحرینی خوانده شده. موسیقی این سریال، با حاشیه‌هایی نیز همراه شد؛ لالایی پایانی کار، پیش‌تر در مجموعه‌ای تحتِ‌عنوان «موسیقی مذهبی شیعیان ایران» در بخش «تعزیه‌های بومی بوشهر» باعنوانِ «مرثیه علی» توسط انتشارات «ماهور» منتشر شده بوده و درآن‌زمان صدیقه بحرانی اعلام کرد که از پخش بدون اجازه صدایش از تلویزیون، شوکه شده و از صدا و سیما به دستگاه قضایی شکایت خواهد کرد. او البته از طرف مدیرِ وقتِ صدا و سیما تقدیر شد و از شکایتش صرفِ‌نظر کرد. درعینِ‌حال، محسن شریفیان نیز موسیقی «مختارنامه» را متعلق به خود دانست و گفت: «موسیقی تیتراژِ ابتدا و انتهای این سریال برگرفته از موسیقی مذهبی بوشهر است که حدود 10سال‌پیش به‌صورتِ کتاب و آلبومی باعنوانِ اهل ماتم که اثری پژوهشی متعلق به من بود؛ توسط نشر دیرین منتشر شده است».
موسیقی سریال «معصومیت ازدست‌رفته» را فریدون شهبازیان نوشت و تیتراژ آن‌را محمد اصفهانی براساسِ ترانه‌ای از اهورا ایمان خواند. موسیقی و تصویرِ این اثر، با یکدیگر بسیار هماهنگ بوده و هیچ‌یک از دیگری پیشی نمی‌گرفت.
موسیقی سریال «شب دهم» به‌کارگردانیِ حسن فتحی را می‌توان یکی از اولین و البته موفق‌ترین همکاری‌های میانِ فردین خلعتبری، علیرضا قربانی و زنده‌یاد افشین یداللهی دانست. تیتراژ پایانی این سریال، دودقیقه و 30ثانیه بود؛ ولی در همین زمان کوتاه، یکی از به‌یادماندنی‌ترین قطعاتِ موسیقی خلق شد. نکته مهم آنکه آهنگ‌ساز در این اثر، تنها نگاهی حزن‌آمیز نداشته که حضرت زینب(س) گفته است در عاشورا چیزی جز زیبایی ندیده است. علیرضا قربانی نیز درباره دلیلِ موفقیتِ این اثر گفته است: «زمانی‌که یک قطعه موسیقی قرار است با تصویر همراه شود، باید همه عوامل با هم هماهنگ بوده و تمام تلاش خود را بکنند تا کاری اثرگذار به‌وجود بیاید. دراین‌گونه‌موارد ممکن است که موسیقی قدرتمند باشد اما تصویربرداری کیفیت چندانی نداشته باشد یا اینکه برعکسِ این قضیه رخ دهد که در هریک از این دو حالت، نتیجه کار چندان مطلوب نیست اما در شب دهم، همه عوامل در یک مسیر و هماهنگ با هم حرکت کردند. کارگردانی، داستان، شعر و موسیقی و همه عوامل دیگر موجب ماندگاری این اثر شد. در چنین مواردی ممکن است که مردم، داستان سریال را در گذر زمان فراموش کنند و این تنها به‌علتِ طولانی‌بودن داستان است اما موسیقی تیتراژ را مردم پس از پایان سریال نیز می‌توانند بشنوند و به‌یاد داشته باشند». در این اثر، «تعزیه» نیز به‌عنوانِ یک کهن‌الگوی پنهان به‌کار گرفته شده است.
سما بابایی/ موسیقی ما