تاریخی که غریبانه از فهرست آثار ملی خارج شد
مرثیه‌ای برای نخستین کارخانه قند خاورمیانه
محسن شیرازی‌نژاد
خبر واقعیت داشت اما باورش چنگ می‌انداخت بر قلب و ذهن و روح همه تاریخ‌دوستان؛ نخستین کارخانه قند خاورمیانه واقع در کهریزک- جنوب پایتخت- که سال‌ها در کش‌و‌قوس خرید این نماد تاریخی توسط میراث‌فرهنگی قرار داشت در‌نهایت با حکم دیوان عدالت اداری از فهرست آثار ملی خارج شد. قدیمی‌ترین کارخانه قند خاورمیانه با شماره ۴۶۳۵ به‌عنوانِ یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود و از میراث اولیه ورود مدرنیته به ایران محسوب می‌شود. کارخانه‌ای که سال‌ها در گیر‌و‌دار میراث و مالک گیر کرده بود. این کارخانه هم‌اکنون در موقعیت مناسبی در کهریزک واقع شده که آزادسازی آن بنا‌بر اعلام متولیان میراث‌فرهنگی، نیاز به بار مالی زیادی برای تملک توسط میراث نیاز دارد و همین اختلاف بین مالک و میراث‌فرهنگی موجب تخریب و بلاتکلیفی این اثر ملی شده بود.
کارخانه‌ای که تنها یک میراث نیست
براساس آنچه در منابع تاریخی آمده کارخانه قند کهریزک سال ۱۲۷۳ خورشیدی توسط مهندسان بلژیکی ساخته شد و با قدیمی‌ترین باسکولی که در خود دارد از کهن‌ترین آثار معماری صنعتی در ایران به‌شمار می‌رود. میرزاعلی اصغرخان امین‌الدوله (وزیر امور خارجه پهلوی اول) را مالک این کارخانه اعلام کرده‌اند. مستندات منابع تاریخی حاکی‌ست؛ سال ۱۲۹۱ خورشیدی کارخانه قند کهریزک پس از سه‌سال فعالیت در رقابت با قندهای وارداتی روسی اعلام ورشکستگی کرد تا اینکه در زمان پهلوی دوم پس از خرید کارخانه توسط دولت بار دیگر توسط دستگاه‌های آلمانی احیاء و راه‌اندازی شد. مساحت زمین این کارخانه اینک با سند شش‌دانگ ۵۶هزار‌مترمربع است که در کنار جاده قدیم تهران قم قرار دارد؛ یک‌هزار و ۳۸۰مترمربع آن ساختمان اداری و محل استقرار دستگاه‌های تولید و البته اکنون متروک و در‌حال تخریب است.
اصل ماجرا
خبرگزاری ایرنا تیر‌ماه سال گذشته براساس گزارشی و در گفت‌و‌گو با مالک این کارخانه چگونگی روند تخریب و مشکلات این اثر ملی را بررسی کرد. مالک فعلی این کارخانه گفته بود: «کارخانه سال‌هاست که تعیین تکلیف نشده و تقاضای ما هم خرید ملک توسط میراث‌فرهنگی‌ست». وی معتقد است که باید تکلیف ۵۶هکتار از این زمین‌ها روشن شود و میراث باید ملک را خریداری و تغییر کاربری دهد؛ مالک البته با طرح شکایت به دیوان عدالت اداری، درخواست خروج از ثبت این بنا را مطرح می‌کند. سرانجام دیوان عدالت اداری پس از بررسی استنادهای میراث‌فرهنگی به نفع مالک رأی داد. بنا‌به گفته میر مصیب رحیم‌زاده (رئیس اداره میراث‌فرهنگی ری)، این رأی شهریور سال گذشته صادر شد و میراث نیز تاکنون نسبت به این رأی معترض بوده است. هرچند بنا‌به نظر این مسئول، با این وجود میراث باز‌هم می‌تواند بر این اثر ملی نظارت داشته باشد. وی معتقد است: «میراث‌فرهنگی ری به رأی صادره معترض است و بعد از برگزاری جلسه با مالک سعی می‌کنیم به نتیجه مثبتی دراین‌زمینه برسیم؛ هدف ما تغییر کاربری این ملک است و به احتمال زیاد دراین‌زمینه به تفاهم می‌رسیم». بازدید خبرنگار ایرنا از این مجموعه اثر ملی نیز حکایت از این دارد که قرار است این مکان به شکل انباری اجاره داده شود؛ حتی برخی تالارها را سیمان کرده‌اند تا بتوانند به‌عنوانِ انبار اجاره دهند. از‌سویِ‌دیگر، سقف‌هایی با ورق‌های فلزی ساخته شده و راه‌آب‌های قدیمی هم کاربرد خود را از دست داده‌اند. اما هنوز مشخص نیست مالک چه تصمیمی برای ملک از ثبت خارج شده خود دارد.
خروج از فهرست آثار ملی
رئیس اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری ری در گفت‌و‌گو با ایرنا اظهار داشت: «نخستین کارخانه قند خاورمیانه در کهریزک به درخواست مالک و با رأی دیوان عدالت اداری از فهرست آثار ملی خارج شد». رحیم‌زاده گفت: «طی برگزاری جلسات بین میراث‌فرهنگی با وکیل مالک، فضای ارزشمند کارخانه واقع در ضلع جنوبی آن شامل سوله‌ها، انبار و ساختمان اداری به‌عنوانِ یک اثر واجد ارزش حفظ و برای بهره‌برداری از آن کاربری تاریخی و فرهنگی پیش‌بینی شده است». رئیس اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری ری البته مدعی‌ست: «مالک می‌گوید قصد تخریب و نوسازی این ملک را ندارد و میراث‌فرهنگی هم نظارت خود را برای حفاظت از این مجموعه بیشتر می‌کند». وی یادآور شد: «آثار ارزشی ثبت‌نشده بسیاری وجود دارد که میراث‌فرهنگی برای جلوگیری از تخریب آنها نظارت دارد».