نگاهی به تضادهای هویت جوانان در شبکههای اجتماعی
ایدهآلترینها در آیینه دنیای مجازی
سایه - مهدی مرادی
اینترنت داراي قابلیتی است که به واسطهی آن افراد میتوانند خودهاي جدیدي را در دنیاهاي جدید بسازند. این امور ممکن است در دنیاي مادي وجود خارجی نداشته باشند یا فرد به زعم خودش قادر به دستیابی به آن نباشد. اینها استفاده از فضاي مجازي را براي کاربران جذابتر میکند. بدینترتیب، وب به مکانی براي معرفی و نمایش شخصیت فرد تبدیل میشود. البته قضیه به همین جا ختم نمیشود، زیرا امکان دارد که تصویر ارائه شده از سوي یك فرد بر روي وب، توسط دیگران به صورتهایی غیر از شکل موردنظر وي تفسیر شود، به طوریکه افراد بتوانند در جریان ارتباطگیری (هویت الکترونیک چندگانهای) برای خود بسازند و هربار خود را به یك صورت نشان دهند. تلویزیون و سایر رسانهها فاقد این ویژگی خاص فضاي مجازياند. در مجموع، هویت اینترنتی یا هویت مجازي با دیدگاههاي متعارف دربارهی هویت جور نیست. دیدگاههاي متعارف درباره هویت به دنبال کلیتسازي دربارهی مفهوم هویت و یکپارچه نشان دادن آن هستند و تأثیر کلی آن را بر فرد در نظر میگیرند، اما با این اوصاف در فضاي مجازي استفاده از چنین تعاریفی براي هویت دشوار میشود و با گستردهتر شدن مرزهاي هویتی، مرزبندي هویت واقعی و تخیلی در اینترنت مخدوش میشود.
به هر حال، اینترنت و شبکههاي اجتماعی اینترنتی محصول درهم شکستگی هستی شناختی و پیچیدهتر شدن فزآینده تفاوتهاي فردي هستند و با آن سنخیت تام دارند. امروزه حتی اعضاي خانوادهها و همسایگان نیز به ندرت معناي واحدي از هویت در ذهن دارند. این امر تشخیص اصالتها را روزبهروز دشوارتر میسازد. آلن تورن به خوبی این شرایط به ظاهرتناقض آمیز انسانی را توصیف کرده ما در سکوت زندگی میکنیم، در شلوغی به سر میبریم، منزوي هستیم، در دریاي خلق گم شدهایم. از این حیث هویت مجازی را میتوان با فرایند امدرن تشکیل هویت به وسیله خویشتن و رسیدن به فهمی از خود و هویتیابی مربوط دانست. فرد در دوره مدرنیته از جا کنده میشود و اضطرابهاي وي افزایش پیدا میکند. اینترنت نه تنها این وضع را متحول کرد، بلکه به آن شدت بخشید. در اینجا ساختار و فردیت به هم میرسند و مهمترین جنبه پست مدرنیستی اینترنت را میسازند. امکانات موجود براي انتخاب انواع متفاوت خروجیهاي اینترنت نه تنها فردیت کاربران را تقویت میکند، بلکه موجب تکثر بیشتر میشود. در عین حال، همزمان با افزایش میزان تفاوتها در اثر رشد استفاده عمومی از اینترنت، جهانبینیهاي افراد واگراتر میشود. اینترنت شبیه یك بازار ارتباطی است و همین به تکثر هویتی و رشد فردیت کمك میکند و اشکال ابراز وجود شخصی را متنوعتر میکند، اما در عین حال نمیتوان از این ایراد چشمپوشی کرد که وسایل ارتباطی به تدریج نقش فزآیندهاي در سست کردن انسجام اجتماعات واقعی و ذرهاي کردن جوامع انسانی دارد. همچنین اینترنت باعث رشد یك فرهنگ شخصی شده و حاصل تخیلات و تصورات و پندارهاي فردي است.
علاوهبر اینترنت، شبکههاي اجتماعی مجازي همچون فیسبوك، وایبر، ویچت، واتساب، تلگرام و... به دنبال ایجاد جوامع مجازي هستند. این جوامع مجازي براساس ساختار و تعاریف خود به طبع داراي ارزشهاي مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی هستند. به طوريکه این جوامع مجازي توانستهاند مفاهیمی چون دوست، ارتباط، خانواده، هویت و حتی مسائلی جزئی مانند نحوه احوالپرسی کردن را بازتعریف کنند. اگرچه کاربران خود در شکلدهی این جوامع نقش چشمگیري ایفا میکنند، اما قوانین این جوامع مجازي و گفتمان حاکم بر آنان در تأثیرگذاري و شکلدهی هویت اعضاي خود نقش مهمی ایفا میکنند. ابتداییترین تأثیر شبکههاي اجتماعی اینترنتی بر کاربران این است که هویت فعلی او را به چالش میکشند، ابتدا کاربر را از خود واقعی تهی میکنند و سپس به او فرصت میدهند خود ایدهآلش را بروز دهد، در حالیکه به طور ناخودآگاه، این خود جدید در فضاي گفتمانی شبکههاي اجتماعی برساخته شده است. شبکههاي اجتماعی صحنهاي فراهم میآورند که کاربران میتوانند از هر جنسیت، سن، طبقه اجتماعی، نژاد و قومیتی که باشند، در آن ظاهر شوند و نقش دلخواه خود را بازي کنند. در این سطح، شبکههاي اجتماعی مجازي، کاربر را به هویتی فردمدار شده با مشخصات منحصر به فرد سوق میدهند. در واقع با شبکههاي اجتماعی مجازي این قابلیت به فرد داده میشود تا خود را هرگونه که میخواهد، فراتر از هویت واقعی خود در جهان فیزیکی باز تعریف و روایت کند. بنابراین، با قبول این فرض که شبکههاي اجتماعی اینترنتی در درون جامعه مصرفی خلق شدهاند، خود منشأ بازتولید مکرر چنین جامعهاي میشوند. ریچارد بارتل اینگونه استدلال میکند که دنیاهاي مجازي براي مردم آیینهاي را فراهم میآورند که هرچه فرد تصویر خود را در آن مأنوستر با خود واقعی یا ایدهآلش بیابد یشتر با آن ارتباط برقرار میکند. در واقع، راز موفقیت و جذب کاربر براي وبسایتهاي عمده این است که کاربر خود را در آیینه جهان مجازي پیش رویش ببیند. بدینترتیب، در باب هویت در دنیاي مجازي، مسئله این است که کاربر چه میزان انعکاس تصویر خود را در این آیینه میپسندد.
فضای مجازی و بحران هویت در ایران
در بررسی بحران هویت ناشی از فضاي مجازي شبکههاي اجتماعی در ایران، نمیتوان بحرانهاي هویتی ناشی از دوران گذار جامعه ایران را نادیده گرفت. به اعتقاد بعضی جامعهشناسان جامعه ایران امروز با دو گونه بحران هویتی با دو منشأ و علل مختلف روبهرو است. مطالعات گسترده در خصوص بحرانهاي دوران صنعتی شدن در جوامع مختلف نشان میدهد اینگونه جوامع در معرض بحرانهاي ناشی از تغییرات ساختاري در عرصههاي اقتصادي، فرهنگی سیاست و اجتماع قرار میگیرند. جامعه امروز ایران در عین حال که بحرانهاي هویت ناشی از یك دوره تاریخی را با خود حمل میکند، در سه دهه اخیر با بحرانهاي دوره تاریخی فراصنعتی دون آنکه به طور طبیعی وارد این دوره شده باشد نیز روبهرو شده است. استفاده از اینترنت به خصوص شبکههاي اجتماعی در میان ایرانیها به طور غیرقابل باوری افزایش یافته و بررسیها نشان میدهد این روند کماکان ادامه دارد. استفاده از اینترنت به خصوص از طریق موبایل به ویژه در میان جوانان ایرانی شیوع زیادي دارد و فاصله آن با سایر نسلهاي قدیمیتر فاحش است. بنابراین، عجیب نیست که بیشتر تحقیقات انجام شده در مورد اینترنت نشان میدهد بیشترین کاربران اینترنت در ایران به نسل جوان تعلق دارد. بنابر یك تقسیم بندي نسلی، نسل سوم بیشترین کاربران اینترنتی در ایران بوده و بیش از نسلهاي دیگر در معرض آثار ناشی از اینترنت، از جمله مسائل هویتی و بحران هویتی قرار میگیرند. فارغ از شکافهاي به وجود آمده ناشی از فرآیند رسانههاي نوین، شکاف نسلی موجود ناشی از تحولات ساختاري و جمعیتی جامعه ایران باعث شده است انتقال ارزشها و آموزهها در قالب سنت از نسلی به نسل دیگر با اختلال روبهرو شود. این پدیده از یكسو، به روند انتقال فرهنگ آسیب میرساند و از سوي دیگر، حافظه تاریخی را مختل میسازد و بدینترتیب، انتقال تجربیات سیاسی و فرهنگی دورههاي پیشین به زمان حاضر با دشواري انجام میشود.