در آستانه سفر رئیسجمهوری به روسیه بررسی شد؛
۵۰۰سال روابط «بیتعارف» ایران و روسیه
روابط ایران و روسیه، فرازونشیبهای بسیاری را تجربه کرده است. امروز مناسبات تهران و مسکو با پشتوانهای 500ساله به سطحی بالا از بلوغ سیاسی رسیده؛ و دو کشور، بدونتوجه به نقشآفرینی مخرب سایر بازیگران بینالمللی، درحالتوسعه و ارتقای روابط خود در وجوه مختلف هستند. پیوستگی سرزمینی ایران و روسیه، ارتباطات و روابط رهبران و ساکنین این دو سرزمین را اجتنابناپذیر کرده است و لذا تاریخ دقیقی را نمیتوان درخصوصاینکه نخستین روابط بین دو سرزمین از چهزمانی برقرار شده مورداشاره قرار داد؛ اما اگر سفرنامه ۱۰جلدی جهانگرد فرانسوی بهنام «سیاحتنامه شاردن» را ملاک قرار دهیم، میتوان بهاستناد آن برقراری روابط رسمی بین ایران و روسیه را به سال ۱۵۲۱ که شاردن ماجرای حضور سفیر روسیه در دربار شاه وقت ایران در دوره صفویه را نقل میکند، دانست؛ یعنی دقیقاً ۵۰۰ سالپیش نخستین ارتباطات رسمی بین مقامات رسمی دو کشور شکل گرفته است و حالا در پانصدمین سال برقراری چنین روابطی، رئیسجمهوری میهمان کاخ کرملین خواهد بود.
روابط ایران و روسیه فرازونشیبهای زیادی را تجربه کرده و نظامهای سیاسی در تهران و مسکو روزهای تلخ و شیرین گوناگونی را در روابط با یکدیگر بهخود دیدهاند و آنچه امروز در توصیف روابط ایران و روسیه میتوان گفت ایناستکه روابط امروز تهران و مسکو پشتوانهای 500ساله را همراه خود دارد که پیوستگی جغرافیایی به آن جنبه «اجتنابناپذیری» داده است. روابط ایران و روسیه همانند رابطه هر کشوری با کشورهای دیگر، دوستان و دشمنان؛ و حامیان و منتقدان مخصوصبهخود را دارد. پیچیدگیهای حاکم بر روابط بینالملل ایجاب میکند که تصمیمگیرندگان کشورها در ورای حمایتها و یا انتقادات افکار عمومی، برمبنای منافع ملی خود، مسیر رابطه با یک کشور خاص را ترسیم و با ایجاد چشماندازی مشخص، برای تحقق اهداف مدنظر و منافعی که از این رابطه برای خود متصور شدهاند، گام بردارند. شاید تعریف مقبول و موردپسندی ازنظر افکار عمومی از رابطه با یک کشور نباشد اما روابط بین تمام کشورها، در هر سطحی که آنرا تصور کنیم، از اتحاد راهبردی تا دشمنی و رقابت راهبردی، مبتنیبر «پیداکردن راه تأمین منافع است». آنچه اهمیت پیدا میکند «راه» برگزیده برای تأمین منافع است. درمورد رابطه ایران و روسیه میتوان با قاطعیت گفت که این رابطه در شرایط کنونی جهانی و منطقهای واجد سه ویژگی مشخص است که نشاندهنده انتخاب مشترک راه است که رهبران دو کشور برای تأمین منافع خود دررابطهبا یکدیگر برگزیدهاند:
1. رابطهای بدون تعارف، صریح و کاملاً خطکشی شده با پروتکلهای سختگیرانه (که ممکن است تحتفشار افکار عمومی شکنندگیهای مقطعی و موردی را تجربه کند)
2. منافع مشترک ناشی از تهدیدات مشترک (بیشازاینکه ناشی از فرصتهای مشترک باشد) بهدلیل تعدد حوزههایی که هردو کشور احساس مشترک تهدید نسبت به آن دارند، اینموضوع استحکام و اطمینانخاطر منحصربهفردی به روابط ایران و روسیه بخشیده. این بعد ناشی از احساس تهدید بین دو طرف نیست و ناشی از تهدیدات ناشی از طرفهای ثالثیست که منافع هردو کشور ایران و روسیه را بهویژه در تحولات منطقهای و پیرامونی و جهانی تهدید میکنند.
3. قوام روابط با ساخت و آفرینش فرصتهای مشترک برای طرف مقابل. این بعد از رابطه بین ایران و روسیه را میتوان اینگونه توضیح داد که تمام قالب رابطه بین این دو کشور را منافع مشترک ناشی از تهدیدات مشترک تشکیل نداده و فضاهای مناسبی در روابط بین دو کشور وجود دارد که متأسفانه طی سالها و دهههای اخیر بهدلیل غلبه عنصر دوم در روابط بین دو کشور، مغفولمانده و بهدرستی و کامل فضاهای خالی روابط با آن پر نشده است. در تمام سدهها و دهههای قبل دو کشور آنقدر درگیر مدیریت منافع مشترک ناشی از تهدیدات مشترک در روابط دوجانبه بودهاند که روح و جنس غالب روابط دوجانبه خود را بیشتر از جنس منافع مشترک ناشی از تهدیدات مشترک دیدهاند تا منافع مشترک ناشی از فرصتهای مشترک. تقویت این بعد از روابط بین ایران و روسیه رسالت بسیارمهمیست که اراده سیاسی سطح عالی رهبران دو کشور میتواند بستر شکلگیری و قوام آن در روابط دو کشور را فراهم کند.
بادرنظرگرفتن سه عنصر مورداشاره، طبیعتاً و همانند رابطه بین هر کشوری با کشورهای دیگر، در روابط ایران و روسیه نیز شاهد پیچیدگیهایی هستیم که وجه متمایز آن با پیچیدگیها با روابط با دیگر کشورها مدیریت سهلتر و کمهزینهتر از موارد مشابه است. با وجود مقاطعی از دورافتادگی، اما تهران و روسیه همواره خیلی بهسرعت دوباره به یکدیگر نزدیک شدهاند و این ویژگی مثبتی در روابط بین دو کشور است. اینرا میتوان ناشی از درک مشترک و مشابهی دانست که هردو کشور از تهدیدات مشترک پیرامون حوزههای نفوذ خود دارند. تهران و مسکو به تجربه آموختهاند که نمیتوانند همدیگر را برنجانند، دور کنند و تنها بگذارند چراکه در این دوری و تنهایی، تهدیدات بیشتری متوجه آنها از ناحیه طرفهای ثالث خواهد شد. روابط ایران و روسیه طی ۵۰۰سالگذشته مسیری را پیموده که اکنون میتوان گفت هیچ تهدید مستقیم و آنی ازطرف یکیازآنها متوجه طرف مقابل نیست و این شاید یکی از بارزترین ویژگیهای روابط ایران و روسیه باشد. منابعی که میتواند روابط و منافع ایران و روسیه را تهدید کند بیشازآنکه در تهران و مسکو باشد در جاهای دیگری غیرازاین دو کشور است که اینموضوع را رهبران دو کشور بهخوبی درک کردهاند و بر همان اساس مسیری از روابط توأم با احترام، بدون تعارف و ریلگذاریشده برای سالهای آینده را ترسیم کردهاند. بااینکه هممرزی جغرافیایی ازطریق دریای خزر این دو کشور را همسایه کرده اما آنچه روابط ایران و روسیه را واجد ویژگیهای روابطی مستحکم کرده است «همبستگی راهبردی» ناشی از مختصات و ویژگیهاییست که در سطور فوق به آنها اشاره شد. سفر آیتالله رئیسی به مسکو بیتردید نقطهعطف تاریخی در روابط بین دو کشور محسوب میشود. قوام روابط بین دو کشور که بیشازهرچیز ناشی از درک مشترک از تهدیدات مشترک است، باید با ایجاد منافع مشترک ناشی از فرصتهای مشترک عمق بگیرد. دامنه روابط دو کشور را میتوان مثبت ارزیابی کرد اما روابط ایران و روسیه نیازمند تعمیق مبتنیبر منافع مشترک ناشی از فرصتهای مشترک در حوزههای مختلف بهویژه اقتصادی و تجاریست. به روابط ایران و روسیه باید «واقعگرایانه، منطقی» و بهدوراز «احساسات و جنجالها» نگاه کرد. بهگواه واقعیات منطقهای و جهانی، روابط ایران و روسیه هیچگاه بهمیزان کنونی مستعد تعمیق و توسعه نبوده است. باید واقعبینانه گفت که از روابط ایران و روسیه نوعی نیاز متقابل اجتنابناپذیر در درون خود دارد که باید آنرا بهفالنیک گرفت و بر آن تکیه کرد. این نیاز متقابل الزاماً بهمعنای ایجاد نوعی وابستگی متقابل و با عدول از سیاست نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی ایران در چهاردهه نیست بلکه نوعی روابط مکمل، مقوم و کاملاً هدایتشده است که ناخودآگاه هردوطرف آن، بلوکهای شکلگیری این رابطه خاص را بااحتیاط اما اطمینانخاطر بر رویهم میگذارند. روابط ایران و روسیه باید این ظرفیت را در خود ایجاد کند که از دستاوردهای سفر عالیترین مقام اجرایی ایران به مسکو بهصورتی ملموس و آنی برخوردار شود. گامها باید به همان سبک و راهبردی که طرفین تاکنون درپیش گرفتهاند برداشته شود اما با متنوعسازی گامها، اطمینانخاطر از منافع مشترک ناشی از فرصتهای مشترک را برای افکار عمومی دو کشور ایجاد کند. یکی از حوزههای مهم که میتواند به اینامر کند مسئله مقابله مشترک ایران و روسیه با تحریمهای ظالمانهایست که بهویژه ازسوی آمریکا بر این دو کشور تحمیل شده. دو کشور دارای سطحی از ظرفیتهای همکاری هستند که میتوانند با واردکردن کشورهای دیگری که آنها نیز قربانی تحریمهای آمریکا هستند، راهبرد بیاثرکردن این تحریمها را به فصل مشترک روابط و مناسبات خود تبدیل کنند و با همافزایی، آسیبپذیری طرفین از این ناحیه را کاهش دهند؛ ازجمله مثلاً شاید انعقاد یک پیمان دوجانبه یا چندجانبه پولی بین ایران و روسیه و حتی گستردن دامنه آن به دیگر کشورهایی که خواهان الحاق به آن هستند، بشود گام مطمئن و بزرگی دراینراه برداشته شود. آنچه روابط ایران و روسیه در شرایط کنونی به آن نیاز دارند و باید بهدقت و حوصله و صبر به آن توجه کرد ایناستکه در محاسبه و ارزیابی منافع و سودوزیان روابط فیمابین نباید درگیر تاریخزدگی افراطی و احساسی شد.
معصومه پورصادقی/ ایرنا