در شرایط بحرانی چه اقداماتی باید انجام کرد؟
جلوگیری از تبدیلشدن گفتوگو به جدل
«با دوستانتان بحث سیاسی نکنید، سیاست دوستیها را خراب میکند. درحالیکه سیاستمداران راهشان را ادامه میدهند، شما دوستانتان را از دست خواهید داد». بهگزارش ایرنا؛ این جمله را به ارسطو نسبت دادهاند. در یونان حدود دوهزار سالقبل که مردم علاقه بسیاری به بحث و گفتوگو داشتند و در شرایط مختلف مباحث داغی درزمینههای گوناگون مخصوصاً سیاست به راه میانداختند، اختلافات، نفرت و کینهتوزی شکل گرفت و درنهایت ارسطو از مردم خواست بحث سیاسی را کنار بگذارند. هرچند نظر ارسطو در مواردی کارساز است اما نمیتوان افراد را از بحث کردن در موضوعات مختلف برحذر داشت. راه چاره ایناستکه در هر جایگاه و نقش و رابطهای که قرار داریم و هر موضوعی را برای بحث کردن انتخاب کردهایم یا سر راهمان قرار دادهاند، با شیوه درست و منطقی پیش رفته و از شیوههایی که موجب ایجاد تنش و برهمزدن رابطه میان ما و طرف مقابل میشود پرهیز کنیم. یکی از مجلههای علمی روانشناسی سیاسی، چندسال قبل، خلاصه یکی از تحقیقات خود را درمورد بحثهای سیاسی منتشر کرد. براساس یافتههای این تحقیق، افرادیکه دانش سیاسی کمتری دارند، فکر میکنند چیزهای بیشتری درمورد سیاست میدانند. بعضی صاحبنظران معتقدند اینموضوع را میتوان در حوزههای دیگر نیز بسط داد و اینگونه نتیجه گرفت که افرادیکه دانش کمتری در هر زمینهای دارند، بهشکل کاملاً متناقض، اطمینان بیشتری دارند که اطلاعاتشان درمورد آن موضوع زیاد است و با اعتمادبهنفس بیشتری درباره آن موضوع، حرف میزنند درحالیکه افرادیکه واقعاً اطلاعات درست و کافی دارند، اطلاعاتشان را ناکافی دانسته و از اظهارنظر خودداری میکنند. فارغ از نتیجه این تحقیق، اگر بازهم در شرایطی قرار گرفتید که امکان بحث نکردن یا پاسخ ندادن به نظرات وجود نداشت یا بهدلایل مختلف سکوت و عدم اظهارنظر را بهدلایل منطقی، صلاح نمیدانید باید با رعایت برخی اصول، وارد مباحث شده تا بدون کوچکترین آسیب آنرا بهنتیجه برسانید. انتخاب زمان و مکان بحث کردن، درنظرگرفتن شرایط روحی خود و طرف مقابل، تسلط بر زبان بدن و زبان گفتار و دوری از رفتار و کلام ناراحتکننده و تنشزا، پرهیز از قضاوت سریع و... ازجمله مواردی است که باید در هرنوع بحثی با هر کس و با هر موضوعی موردتوجه قرار گیرد. اگر شرایط درست بحث کردن را در پیش گرفتید و هدفتان از آن، قانع کردن طرف مقابل یا تحقیر او و به رخ کشیدن اطلاعاتتان نبود، حتماً از اطلاعات حتی اندک او نیز بهرهمند شدهاید و هردوطرف بااحساس رضایت مباحثه را خاتمه خواهید داد.
چند نکته کلیدی در بحث کردن
۱- فراموش نکنیم قبلازاینکه یک بحثکننده قوی، یک استدلالکننده توانا و یا یک صاحبنظر سیاسی باشیم، انسان هستیم و انسانیت بیشتر از هر چیز دیگر اهمیت دارد. ۲- همگی ما در اطرافمان دوستان و اقوامی هستند که با دیدگاههای سیاسی ما مخالفند و درعینحال تمایل زیادی برای بحث کردن با ما دارند. باید قبل از هرنوع بحثی در نشستها و دیدارها، با آنها دراینباره گفتوگو کنیم که هدف از این بحث برای هردوطرف، نه پیروزی برطرف مقابل، بلکه مراقبت از حق اظهارنظر طرفین بدون کوتاه آمدن از ارزشهای خودشان باشد. بهعبارتدیگر، من پیش از دفاع از نظرات خودم، مراقب امنیت حق اظهارنظر تو هستم. ۳- اگر به هر دلیل ازنظر روحی در شرایط عادی نیستید، وارد بحث و گفتوگوی سیاسی نشوید. بحث دراینشرایط میتواند تأثیر مخربی بر رابطه ما با طرف مقابل بگذارد. ۴- بحث سیاسی بهمعنای به خطر انداختن موجودیت، هویت و شخصیت ما نیست. بهمحض تعریف کردن خط قرمز و دیوارکشی برای ساختن یک محدوده امن، احتمال مخرب شدن بحث چندبرابر میشود. ۵- «من هم با این حرف تو موافقم که...» واجبترین بخش از هر بحث و گفتوگوی سیاسی دوستانه و خانوادگی است؛ پیداکردن نقاط مشترک در بحث، حتی با مخالفترین طرف مقابل، هم امکانپذیر است. باید بهدنبال نقاط اشتراک در بحث باشیم و با تکان دادن سر یا لبخندی کوچک، تأییدمان را نشان دهیم. ۶- بیشتر شنونده بودن، لذتبخش است. برای اینکار میتوان درمورد حرفهای گفتهشده طرف مقابل، سؤال تکمیلی مطرح کرد. بااینکار به او هم اجازه خواهیم داد ایده خودش را اصلاح کند. اینکار همچنین احتمال سوءبرداشت و سوءتفاهم را هم از بین خواهد برد. ۷- عمده مشکلات زمانی پیش میآید که طرف مقابل استدلالش را بر یک خبر اشتباه سوار کرده است. دراینشرایط از شلیک مستقیم به او پرهیز کنید چراکه اینکار، رابطه را تخریب میکند. بهتر است حس ایجادشده در فرد را از شنیدن همان خبر جویا شده، با او همراهی کنیم و آرامآرام درمورد جعلی بودن خبر با او صحبت کنیم. ۸- بارها حین بحث با خودمان تکرار کنیم که هدف ما، تغییر نظر طرف مقابل نیست. بههرحال او به یک دلیلی برای ما اهمیت دارد و حفظ این رابطه برایمان ارزشمند است، مرور این حس در زمان بحث کردن، لحن ما را آرامتر کرده و گپوگفت را دوستانهتر پیش میبرد. ۹- سعی کنید زمانی را سکوت کرده و به حرفهای مخاطب گوش کنید تا بتوانید درک کاملتری از صحبتهای او داشته باشید، زمانیکه شما با دقت به صحبتها و نظرات مخاطب گوش میدهید بهتر میتوانید دیدگاهها و نظرات او را درک کنید و بهتر میتوانید راهکارهایی بیابید که هم خواستههای شما را برآورده کند و هم خواستههای او را فراموش نکنید، تجربه ثابت کرده است که در بیشتر موارد، فردیکه کمتر صحبت میکند و بهتر گوش میدهد، نتایج بهتری بهدست میآورد. ۱۰- سعی کنید درک کاملی از وضعیت داشته باشید و بتوانید درک خودتان را کامل بیان کنید. صرفاً به خواستههای خودتان فکر نکنید. کل موضوع را درنظر بگیرد نه فقط خواستههای خودتان را. ۱۱- آخرین و شاید مهمترین نکته ایناستکه در یک جامعه سالم وجود تعارض و اختلاف یکی از ارکان اصلی است. جامعهای که در آن تعارض وجود نداشته باشد مردابی است که هرقدر هم زیبا باشد، آبی راکد دارد. پس وجود تعارض را عامل رشد بدانید و آنرا ارج نهید.
جدال احسن
گاهیاوقات، بحثکردن در موضوعات مختلف سودی برای دوطرف گفتوگو ندارد و تنها هرکدام میخواهند اطلاعات و توانایی بحثکردن خود را به دیگری نشان دهند و نظر خود را بر دیگری تحمیل کنند. موضوعات چنین بحثهایی هرچه باشد معمولاً تنها نتیجهاش، ایجاد دلخوری و برهمخوردن یک رابطه است. علامه طباطبایی (ره) در تفسیر المیزان به دو واژه «مجادله» و «مراء» اشاره کرده و میگوید که این دو واژه مربوط به سخنگفتن و از روشهای مباحثه و گفتوگو است، بهنحویکه گوینده با چیزهاییکه طرف مقابل آنها را قبول دارد، سعی میکند نظر او را رد کند. ملااحمد نراقی در کتاب «معراجالسعاده» نیز درخصوص این دو واژه گفته هردوی آنها بهمعنای ایرادگرفتن از سخن فرد دیگر و کوچکشمردن او و به رخکشیدن هوشمندی و توانایی خود است بدون آنکه انگیزه و فایده دینی داشته باشد و از صفات ناپسند قلمداد میشود. امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) نیز دراینباره میفرمایند: از مجادله و ستیزهکردن بپرهیزید؛ زیرا این دو کار، دلها را نسبت به برادران بیمار میکنند و نفاق میرویانند. (الکافی) اما آنچه براساس کلام خدا در قرآن، شیوه درست و صحیح بحثکردن است و بهعنوان گفتوگوی سالم و سازنده موردتأکید قرار گرفته «جدال احسن» است. این عبارت در آیه ۱۲۵ سوره نحل بهکاررفته است. در جدال احسن، از شیوههای تخریبی و نامناسب که عمدتاً موجب دلخوری، نفرت، نفاق، دورشدن از حق و... است خبری نیست. در مقابل، آنچه در جدال احسن موردتأکید قرار میگیرد ایناستکه هدف ما از مباحثه باید روشنگری باشد و نه محکومکردن یکدیگر. نباید کاری انجام داد که طرف مقابل به لجبازی افتاده یا عصبانی شود. در ایننوع گفتوگو از بهکاربردن الفاظ نامناسب، بهرهمندی از افکار باطل، اهانت به شخصیت طرف مقابل و... پرهیز میشود. در جدال احسن، از صدای بلند باید دوری کرد و به صحبتهای طرف مقابل نیز باید بهخوبی گوش داد و به عقاید او احترام گذاشت. اگر باوجود بیان همه دلایل، فرد قانع نشد بحث را ادامه نداده و بر آن پافشاری نکنیم و هیچگاه انتظار نداشته باشیم که اعلام کند متقاعد شده است. ما نیز در افکار و عقایدمان مدعی نباشیم که حق با ماست. یکی از بهترین نمونههای جدال احسن در تاریخ اسلام، جدال امامرضا (ع) با عالم مسیحی در حضور مأمون و با موضوع الوهیت یا عبودیت حضرت عیسی (ع) است؛ جدال احسنی که بااستفادهاز آنچه مقبول هردوطرف بود، امام، عالم مسیحی را قانع کرد. عناصر جدال احسن در مناظرات امامرضا (علیهالسلام) به ۲ دسته تقسیم میشوند؛ دسته اول عناصر علمی و عقلی بهشمار میروند و دسته دوم عناصر اخلاقی هستند که آموزنده ادب و اخلاق مناظرهاند که به برخی از آنها پرداخته میشود. طبرسی در اهمیت این عنصر گفته است: منظور از جدال احسن آناستکه با ایشان بهاندازه قدرت درک آنها سخن بگوید استفاده از عبارتهای ساده و قابلفهم در جدال بسیارمهم است، زیرا استفاده از لغات پیچیده ممکن است موجب سوءتعبیر شود. (مجمعالبیان فی تفسیر القرآن)