ارتقای 21 پلهای شاخص عملکرد محیطزیستی ایران
آمارهای جهانی نشان میدهد: رتبه ایران در شاخص عملکرد محیطزیستی در سال ۲۰۲۴، تاحدی بهتر شده و از رتبه ۱۳۳ در سال ۲۰۲۲، به ۱۱۲ ارتقا یافته؛ بهطوریکه در بخش سلامت انسانی و در زیرگروههای بهداشت، آب شرب و مدیریت پسماند رتبه نسبتاً مطلوبتری کسب کرده است. بهگزارش کیمیا عبداللهپور (ایرنا)؛ یکی از مسائل مهم در حوزه محیطزیست، «برآورد کمی صحیح» از وضعیت محیطزیست در سطح جهانی و ملیست. دراینراستا، در سالیان اخیر مؤسسات و نهادهای گوناگون ملی و بینالمللی سعی کردهاند شاخصها و معیارهایی برای سنجش عملکرد محیطزیستی کشورها ارائه کنند. برخی از اینروشها سعی کردهاند زیرشاخصهایی را در حوزههای مختلف محیطزیستی تعیین کرده و طبق آنها امتیازدهی را انجام دهند که خروجی آن اغلب یک نمره نهایی برای هر کشور است که برمبنایآن، کشورها رتبهبندی میشوند. برخی روشها نیز با الهام از مفهوم توسعه پایدار علاوهبر معیارهای محیطزیستی به ملاحظات اجتماعی، اقتصادی مدیریتی برای رتبهبندی جوامع نظر داشتهاند. ایران طی سالیان اخیر با معضلات مختلف محیطزیستی نظیر آلودگی هوا، فرونشست زمین و تغییرات آبوهوایی روبرو بوده. استفاده از روشهای مختلف سنجش عملکرد محیطزیستی موجب میشود که بتوان تاحدی به تصویر واضحی از وضعیت گذشته و حال محیطزیست در ایران دست یافت.
آگاهی از وضعیت موجود کشور در شاخصهای مرتبط با حوزه محیطزیست و مقایسه آن با نمره و جایگاه کشور در شاخصهای مذکور طی سالیان قبل و همچنین توجه به جایگاه کشور در شاخصهای زیستمحیطی درقیاسبا کشورهای دیگر میتواند درزمینه پایش عملکرد و ارزیابی اثربخشی اقدامات و سیاستگذاریهای انجامشده در حوزه محیطزیست مؤثر باشد. باتوجهبه آنچه اشاره شد؛ شناخت و انتخاب کشورهای موردمقایسه برای شناسایی چالشها، فرصتها و موانع موجود پیشروی کشور و همچنین سنجش عملکرد و اقدامات انجامگرفته در حوزه محیطزیست از اهمیت ویژهای برخوردار است. دراینمیان معیارهایی نظیر قرارگیری در موقعیت جغرافیایی نسبتاً مشابه، ویژگی جمعیتی، مساحت و مذهب رسمی میتواند بهمنظور شناسایی کشورهای موردبررسی مدنظر قرار گیرد؛ دراینراستا مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی در گزارشی که شاخصهای محیطزیستی کشور را ارزیابی کرد آورده است: دراینپژوهش بهتبعیتاز گزارش تهیهشده در ۱۴۰۱ کشورهای عربستان سعودی، ترکیه و مصر بهعنوان کشورهای موردمقایسه در حوزه شاخصهای مرتبط با محیطزیست انتخاب شدهاند. در شاخص عملکرد محیطزیستی در ۲۰۲۴ رتبه ایران تاحدی بهبود یافته و از رتبه ۱۳۳ در سال ۲۰۲۲ به ۱۱۲ ارتقا یافته است. در بخش سلامت انسانی ایران در زیرگروههای بهداشت و آب شرب و مدیریت پسماند رتبه نسبتاً مطلوبتری را کسب کرده اما در فلزات سنگین (سرب) رتبه بسیار نامناسب ۱۵۶ را بهدست آورد. دراینبخش، ایران وضعیت بهتری نسبت به کشورهای مصر و عربستان داشته اما یک رتبه از ترکیه پایینتر است. در گزارش «ارزیابی جایگاه محیطزیستی ایران در شاخصهای بینالمللی» مطرح شده است: طی سالیان اخیر مؤسسات و نهادهای گوناگون ملی و بینالمللی سعی کردهاند روشها و معیارهایی را برای ارزیابی وضعیت محیطزیست ارائه کنند. برخی از اینروشها نظیر شاخص عملکرد محیطزیستی و ردپای بومشناختی صرفاً به مسائل و عملکرد محیطزیستی کشورها توجه داشته؛ اما برخی نظیر شاخص اهداف توسعه پایدار و شاخص رقابتپذیری پایدار جهانی با الهام از مفهوم توسعه پایدار علاوهبر معیارهای محیطزیستی به ملاحظات اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی جهت رتبهبندی کشورها نظر داشتهاند. در شاخص عملکرد محیطزیستی در سال ۲۰۲۴ رتبه ایران تاحدی بهبود یافته و از رتبه ۱۳۳ در ۲۰۲۲ به ۱۱۲ ارتقا پیدا کرده است. در بخش سلامت انسانی ایران در زیرگروههای بهداشت و آب شرب و مدیریت پسماند رتبه نسبتاً مطلوبتر اما در فلزات سنگین (سرب) رتبه نامناسب ۱۵۶ را کسب کرده است. دراینبخش، ایران وضعیت بهتری نسبت به مصر و عربستان داشته اما یک رتبه از ترکیه پایینتر است. در بخش سرزندگی بومسازگان، ایران صرفاً در زیرگروه شیلات رتبه مناسبی (۶۳) کسب کرده اما در زیرگروه کشاورزی بهویژه نماگر عملکرد نسبی محصول وضعیت مطلوبی ندارد. دراینبخش مصر و عربستان بالاتر از ایران هستند اما ترکیه وضعیت مناسبی ندارد. در بخش خطمشی اقلیمی، ایران بهدلایل نرخ رشد بالای انتشار گازهای گلخانهای رتبه نامناسب ۱۳۲ را کسب کرده که درمقایسهبا رتبه ایران در دو بخش دیگر بهطور معناداری پایینتر است و همین باعث تنزل رتبه ایران در شاخص کل عملکرد محیطزیستی شده است. ایران در شاخص رقابتپذیری پایدار جهانی ذیل زیر شاخص سرمایه طبیعی، رتبه نامطلوب ۱۴۶ را کسب کرده و مصر پایینتر از ایران قرار گرفته است. درمقابل عربستان و ترکیه با رتبههای ۹۷ و ۷۳ وضعیت مناسبتری دارند. در زیرشاخص مدیریت و بهرهوری منابع نیز ایران با نمره ۱۸.۹ کمترین نمره را در بین کشورهای جهان کسب کرده؛ هرچند عربستان، مصر و ترکیه نیز در این زیر شاخص وضعیت نامطلوبی دارند. این، بیانگر عدمتوجه به مدیریت صحیح منابع در کشور ما و برخی کشورهای منطقه است. مقایسه سرانه ردپای بومشناختی و ظرفیت زیستی در بخشهای مختلف نشان میدهد که ایران در بخشهای زمین زراعی و چراگاه فراتر از ظرفیت زیستی خود ردپا داشته و درمقابل در بخش ماهیگیری و جنگل کمتر از ظرفیت زیستی خود بهرهبرداری کرده و در وضعیت پایدار قرار دارد. مقایسه نسبت ردپای بومشناختی به ظرفیت زیستی با و بدون احتساب ردپای کربن کشورهای دیگر با ایران نشان میدهد که ترکیه و عربستان در وضعیت ناپایدارتری درمقایسهبا ایران قرار دارند اما مصر در شرایط پایدارتری قرار دارد. در شاخص عملکرد تغییر اقلیم، ایران در معیارهای انتشار گازهای گلخانهای، انرژی تجدیدپذیر و مصرف انرژی رتبه بسیارپایین و در سیاستهای اقلیمی رتبه پایین را کسب کرده و درمجموع رتبه کلی ایران بسیارپایین ارزیابی شده و عربستان سعودی تنها کشوریست که درایندستهبندی رتبه نامطلوبتری کسب کرده است. درمقایسهبا سال گذشته، ایران توانسته توسعه انرژیهای تجدیدپذیر خود را بهبود بخشد و ازاینرو، این تنها شاخصیست که ایران درآنوضعیت مناسبتری داشته. در زیرگروه کیفیت هوا هفت نماگر موردارزیابی قرار میگیرد که دو نماگر قرارگرفتن درمعرض 2.5پیام و سوختهای جامد خانگی بیشترین وزن اینبخش را دارند. در سوختهای جامد خانگی ایران نمره و رتبه مطلوبی کسب کرده است؛ اما درمقابل نماگر قرارگرفتن درمعرض 2.5پیام در رتبه نامناسب ۱۴۰ قرار گرفته و روند ۱۰سالهاخیر نیز منفی (۴.۴) بوده است. آمارهای شاخص کیفیت هوای کشور در سالیان اخیر نیز مؤید اینوضعیت است؛ طوریکه غلظت سالیانه پیام در پنجسالاخیر افزایش ۳۰درصد را شاهد بوده. علاوهبراین مقایسه پایتخت کشورهای مختلف نشان میدهد تهران در رتبه ۲۱ آلودهترین پایتخت کشورهای جهان قرار داشته که بیش از هفتبرابر دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی و بیش از سهبرابر استاندارد ملی ایران است. ایران در دو نماگر قرارگرفتن درمعرض SO و قرارگرفتن درمعرض CO رتبه بسیار نامناسب ۱۶۸ را کسب کرده و روند تغییرات ۱۰ساله نیز در هر دو نماگر منفی ذکر شده؛ ایندرحالیستکه طی دهه اخیر آلاینده CO و SO در کلانشهرهای کشور همواره در دامنه مجاز قرار داشتند؛ چرایی اینوضعیت نیازمند واکاوی دقیقتر است. بهرغم ارتقای هشت پلهای رتبه ایران درباره شاخص قرارگیری درمعرض فلز سنگین سرب در سال ۲۰۲۴ بهنسبت سال ۲۰۲۲، ایران دراینشاخص همچنان در رتبه نامطلوب ۱۵۶ جهان قرار گرفته. در تأیید این مدعا میتوان بهگزارش تهیهشده توسط سازمان زمینشناسی و اکتشافاتمعدنی کشور اشاره کرد که بیان میدارد درصد فراوانی شاخص انباشت ژئوشیمیایی (Igeo) فلز سرب بهنسبت سایر فلزات در نمونههای نهشت اتمسفری دارای بیشترین درصد آلوده بوده بهگونهایکه در سه نمونهها آلودگی شدید گزارش شده است. عدمتوفیق برخی شهرداریهای کشور درخصوص دستیابی به حدود مجاز سرب در کمپوست تولیدی از پسماند جامد شهری نیز نشان دیگری از سطح مواجهه بالای سرب است. دستیابی به اهداف توسعه پایدار درباره سرانه تولید پسماند در کنار قرارگیری در رتبه ۵۰ در بین ۱۸۰ کشور در نماگر نرخ بازیافت باعث شده تا ایران به رشد نهپلهای در نیمه بالای کشورهای جهان در مدیریت پسماند قرار گرفته. در سوی مقابل، دفن نزدیک به ۷۵درصد پسماندهای عادی تولیدی در کشور که ۹۵درصد ازاینمیزان غیراصولی بوده سبب شده در نماگر مدیریت کنترلشده پسماند که در ۲۰۲۴ به شاخص عملکرد زیستمحیطی اضافه شده ایران حائز رتبه ۱۰۲ شود. همزمان با رشد جمعیت و کاهش منابع آب تجدیدپذیر روند شاخص سرانه این منابع نیز در دهههای اخیر نشانه کاهش منظم است: مقدار آن از ۶۹۰۰مترمکعب در سال ۱۳۳۵ به ۲۱۶۵مترمکعب در سال ۱۳۷۶، ۱۴۶۲مترمکعب در سال ۱۳۹۰ و ۱۲۹۴مترمکعب در سال ۱۳۹۵ رسیده. همچنین باتوجهبه جمعیت پیشبینیشده برای کشور در افق سال ۱۴۲۰ حدود ۱۰۶میلیوننفر، مطالعات به هنگام سازی طرح جامع آب (کشور) و با فرض ۱۰۳میلیاردمترمکعب میزان آب تجدیدپذیر درازمدت میزان سرانه به ۹۷۶مترمکعب در سال میرسد؛ بهاینترتیب طی حدود ۶۰سال سرانه آب تجدیدپذیر از محدوده نرمال بدون تنش به محدوده تنش آبی و بعد بهسمت محدوده کمیابی آب تغییر خواهد کرد. بررسی انجامگرفته باعنوان ارزیابی منابع جنگلی جهان در سال ۲۰۲۰ نشان میدهد: ۴.۰۶میلیاردهکتار جنگل در جهان هست. براینمبنا؛ سرانه میانگین جهانی برابر با ۵۲هکتار بهازای هر انسان برآورد شده؛ بااینوجود بیش از نیمی از جنگلهای دنیا (۵۴درصد) فقط در پنج کشور روسیه، برزیل، کانادا، ایالاتمتحده آمریکا و چین قرار دارد. سهم جمهوری اسلامی ایران از ۴۶درصد باقیمانده از مجموع جنگلهای دنیا تنها ۰.۱۷هکتار بهازای هرنفر است که امید میرود با مدیریت آتشسوزی جنگلهای موجود و اجرای طرح مردمی کاشت یکمیلیارد درخت این سرانه به ۲۵هکتار بهازای هر ایرانی افزایش یابد. اینمیزان جنگل در کشور ایران را در میانه پایینترین دهک رتبهبندی سطح پوشش جنگلی کشورها بین کشورها قرار داده. ایندرحالیستکه ترکیه با پوشش ۲۸درصدی در دهک سوم این رتبهبندی واقع است. ایران، مصر و عربستان در زمره جوامعیاند که در محدوده زمینهای خشک قرار داشته و بهواسطه اثرات تغییرات اقلیمی دراینکشورها بیابانزایی دراینکشورها در حد بالایی قرار دارد. بخش اعظم کشور در محدوده خشک و نیمهخشک قرار دارد؛ بااینوجود شرایط کشور ازلحاظ بیابانزایی بهنسبت کشورهای عربستان و مصر در وضعیت بهتری بوده و نسبت به ترکیه در شرایط بهمراتب بدتری قرار دارد. طبق گزارش ۲۰۲۴ شاخص عملکرد تغییر اقلیم ایران در معیارهای انتشار گازهای گلخانهای، انرژیهای تجدیدپذیر و مصرف انرژی رتبه بسیارپایین و در سیاستهای اقلیمی رتبه پایین را کسب کرده و مجموعاً رتبه کلی ایران بسیارپایین ارزیابی شده و عربستان تنها کشوریست که درایندستهبندی رتبه نامطلوبتری کسب کرده است. درمقایسهبا سال گذشته ایران توانسته توسعه انرژیهای تجدیدپذیر خود را بهبود بخشد و ازاینرو این تنها شاخصیست که ایران درآنوضعیت مناسبتری داشته. مقایسه وضعیت ایران با برخی کشورهای منطقه نظیر عربستان و ترکیه نشان میدهد که این دو کشور در معیارهای خطمشی اقلیمی و مصرف انرژی وضعیتی مشابه ایران داشته اما در معیار انرژی تجدیدپذیر بهعلت تسریع روند توسعه انرژیهای تجدیدپذیر طی سالیان اخیر بهطور محسوس رتبه بهتری کسب کردهاند. درمقابل در میان چهار کشور مربوطه، مصر هرچند در معیار انرژی تجدیدپذیر وضعیت مطلوبی ندارد؛ اما در مصرف انرژی و انتشار گازهای گلخانهای وضعیت مناسبی دارد. این گزارش مطرح میکند: ایناحتمال وجود دارد که اطلاعات و امتیازهای ارائهشده در شاخصهای بینالمللی درباره ایران با صحت و دقت کافی نباشد و چهبسا دربرخیموارد با سوگیری همراه باشد. دراینشرایط انتظار میرود سازمان حفاظت محیطزیست با همکاری دستگاههای اجرایی و دستگاههای نظارتی نسبت به رصد مستمر وضعیت محیطزیستی کشور بااستفادهاز شاخصهای کمی و سنجشپذیر متناسب با الگوی پیشرفت بومی در قالب گزارشهای سالیانه شفاف اقدام کند. باتوجهبه ارزیابی شاخصهای موردبررسی دراینمطالعه، میتوان از پارامترهایی نظیر تغییرات اقلیمی، سلامت محیطزیستی، سرمایه طبیعی، مدیریت و بهرهوری منابع، ردپای بومشناختی و البته ظرفیت زیستی بهعنوان سنجههای ارزیابی وضعیت کشور استفاده کرد.