تحلیلی بر الزامات طرح کیفی‌سازی نفت ‌کوره شرکت پالایش تهران

اکبر کاظمی؛ مدیر طرح‌های شرکت پالایش نفت تهران به تحلیل الزامات طرح کیفی سازی نفت کوره در پالایشگاه تهران پرداخت که در ادامه می‌خوانید. در حاضر یکی از مشکلات و معضلات پالایشگاه‌های نفت ازجمله پالایشگاه تهران تولید باقیمانده‌ها و فراورده‌های سنگین نفتی (نفت ‌کوره و وکیوم باتوم) است که از ته‌مانده تقطیر نفت‌ خام در خلأ به‌دست می‌آیند و درصد قابل‌توجهی از تولیدات پالایشگاه‌های نفت در سبد محصولات پالایشی را تشکیل می‌دهند. باتوجه‌به الزامات و تكالیف قانونی برای کاهش فراورده‌های نفتی و کیفی‌سازی محصولات پالایشگاهی و لزوم رعایت استانداردهای جدیدی که برای این‌محصولات اعمال شده و درنتیجه محدودیت‌هایی برای عرضه آن‌ها در بازارهای داخلی و بین‌المللی ایجاد شده است و اقتصاد پالایشگاه‌های نفت ازجمله پالایشگاه تهران با چالش‌هایی همراه شده و پیش‌بینی می‌شود این‌روند در سال‌های آینده نیز ادامه یابد. برای حل مشکلات ناشی از تولید باقیمانده‌های سنگین نفت ‌خام در پالایشگاه‌های نفت، به‌کارگیری فناوری‌های ارتقاء باقیمانده نفت ‌خام (Residue Upgrading) یا ارتقاء ته‌مانده بشکه (Bottom of Barrel Upgrading)، باهدف تولید محصولات سبک و با ارزش بیشتر مانند بنزین یا گازوئیل که منطبق با استانداردهای زیست‌محیطی نیز می‌باشند، به‌طور مداوم در حال افزایش است تا علاوه‌بر تأمین تقاضا برای محصولات سبک‌تر، اقتصاد پالایشگاه و حاشیه سود آن نیز بهبود یابد. بررسی و ارزیابی‌های انجام‌شده درخصوص لزوم اجرای این طرح‌ها در پالایشگاه‌های نفت کشور ازجمله پالایشگاه نفت تهران که باعنوان طرح‌های Upgrading شناخته می‌شوند، نشان‌دهنده ضرورت این طرح‌ها است. در این نوشتار دلایل و الزامات اجرای این طرح‌های کلیدی با درنظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی، الزامات و تكالیف قانونی و ملاحظات اقتصادی بررسی می‌شوند.

الف) ملاحظات زیست‌محیطی:
از سال ۲۰۰۰ به‌علت تغییر الگوی مصرف، تقاضای جهانی برای نفت‌ کوره ۴۰‌درصد کاهش یافته است. ازطرفی با اعمال استاندارد جدید سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) درخصوص کاهش میزان گوگرد نفت ‌کوره مصرفی در شبکه حمل‌ونقل دریایی از 5/3‌درصد به کمتر از 5/0‌درصد از سال ۲۰۲۰، پیش‌بینی می‌شود که سهم نفت‌ کوره به‌عنوان سوخت کشتی‌ها از ۸۰ به ۳۰‌درصد کاهش یابد. از همین رو مصرف نفت ‌کوره کاهش شدید داشته است (شکل 1). چنانچه اشاره شد، ایجاد تغییرات در تقاضا، باعث شده است تا الگوی عرضه مجبور باشد خود را تغییر داده و با وضع موجود تطبیق پیدا کند؛ لذا لازم است تا برای کاهش چشمگیر مصرف نفت ‌کوره، تدبیر ویژه‌ای برای کاهش تولید آن درنظر گرفته شود.

برای تشریح مهم‌ترین آثار محیطی زیستی اجرای طرح کیفی‌سازی نفت کوره پالایشگاه تهران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
کاهش تولید فراورده‌های نفتی سنگین و استانداردسازی کلیه محصولات تولیدی پالایشگاه تهران؛
- کاهش گوگرد موجود در نفت کوره از 5/3‌درصد وزنی به کمتر از 5/0‌درصد وزنی و امکان فروش نفت کوره با تولید محصول استاندارد و رفع مشکلات و محدودیت‌های ناشی از عدم‌رعایت قوانین بین‌المللی مانند قانون IMO2020 برای فروش نفت کوره؛
- جلوگیری از تشدید بحران آلودگی هوا ناشی از انتشار گوگرد در حدود 350‌تن در روز به‌دلیل مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های کشور؛
- کمک به تأمین سوخت پاک موردنیاز نیروگاه‌های کشور و جلوگیری از بروز خاموشی خصوصاً در فصول سرد سال؛
- تولید بنزین و سوخت دیزل مطابق استاندارد یورو 5 و جلوگیری از انتشار آلاینده‌های زیست‌محیطی

ب) الزامات و تكالیف قانونی:
باتوجه‌به اهمیت تولید محصولات استاندارد در پالایشگاه‌های کشور و لزوم کاهش تولید فراورده‌های سنگین نفتی، قوانین متعددی برای انجام طرح‌های كیفی‌سازی نفت كوره اعمال‌شده است. از میان قوانین اعمال‌شده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
1) مصوبات هیئت محترم وزیران و برنامه جامع کاهش آلودگی در هشت کلان‌شهر، قانون حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت و میعانات گازی بااستفاده‌از سرمایه‌گذاری مردمی مصوب مجلس شورای اسلامی مورخ 10/۰۲/1393؛
2) ابلاغیه قانون هوای پاک و اصلاحیه ماده 23 آیین‌نامه فنی درزمینهٔ کنترل و کاهش آلودگی‌ها (موضوع ماده (2) قانون هوای پاک) مورخ 23/۰۵/1396؛
3) قانون حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت ‌خام مصوبه ۱۳۹۱ با موضوع وظایف اختیارات وزارت نفت برای استانداردسازی سوخت مصرفی با استاندارد یورو ۴، ۵ و استانداردسازی سوخت مصرفی نیروگاه‌ها مورخ 29/۱۰/1398؛
4) مجوز صادره از معاونت برنامه‌ریزی وزارت نفت درخصوص قانون حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت‌ خام میعانات گازی بااستفاده‌از سرمایه‌گذاری مردمی مورخ 26/6/1399؛
5) الزام قانونی ماده 45 برنامه پنج‌ساله هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران مبنی‌بر افزایش کیفیت ‌فراورده‌های نفتی و تطابق آن با استانداردها و الزامات قانونی داخلی و بین‌المللی درراستای افزایش ارزش‌افزوده محصولات در زنجیره پایین‌دستی پتروپالایشگاهی و تکلیف دولت بر تهیه سازوکارهای موردنیاز برای ارتقای کیفی ‌فراورده‌های تولیدی و کاهش تولید ‌فراورده‌های سنگین به‌نحوی‌که تا پایان برنامه، ترکیب و کیفیت ‌فراورده‌های نفتی تولیدشده توسط شرکت‌های پالایش نفت و پتروپالایشگاهی از استانداردهای لازم برخوردار باشد. طبق تبصره این قانون به‌منظور الزام به تحقق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز، تخفیف پنج‌درصدی (۵%) خوراک شرکت‌های پالایش نفت و میعانات گازی و نیز تخفیف خوراک تحویلی به شرکت‌های پتروشیمی موجود (مابه‌التفاوت قیمت خوراک گاز تحویلی با تکلیف مندرج در قانون هدفمندکردن یارانه‌ها مصوب ۱۵/۱۰/۱۳۸۸ با اصلاحات و الحاقات بعدی) مشروط به اختصاص حداقل چهل درصد (۴۰%) از سود خالص سالانه این شرکت‌ها به حساب اندوخته سرمایه‌ای مخصوص طرح (پروژه)های کیفی‌سازی و توسعه زنجیره پایین‌دستی همان شرکت است.

براساس ماده 45 برنامه پنج‌ساله هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران تخفیف پنج‌درصدی (۵%) خوراک شرکت‌های پالایش نفت مشروط به اختصاص حداقل چهل‌ درصد (۴۰%) از سود خالص سالانه این شرکت‌ها به حساب اندوخته سرمایه‌ای مخصوص طرح (پروژه)های کیفی‌سازی و توسعه زنجیره پایین‌دستی همان شرکت است. براساس تکلیف دولت، باید تا پایان برنامه، ترکیب و کیفیت ‌فراورده‌های نفتی تولیدشده توسط شرکت‌های پالایش نفت و پتروپالایشگاهی از استانداردهای لازم برخوردار باشند.
ج) ملاحظات اقتصادی:
باتوجه‌به حجم سرمایه‌گذاری برای اجرای طرح‌های کیفی‌سازی نفت کوره در پالایشگاه‌های کشور، مشوق‌ها و تسهیلات حمایتی مختلفی در قوانین درنظر گرفته شده است. یکی از مشوق‌های اقتصادی اجرای طرح کیفی‌سازی نفت کوره، برخورداری از ظرفیت‌های موجود در قانون «حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت‌ خام و میعانات گازی بااستفاده‌از سرمایه‌گذاری مردمی» است. براساس این قانون پالایشگاه‌های نفت درصورت اجرای پروژه‌های ارتقاء نفت ‌خام و کیفی‌سازی می‌توانند در قالب تسهیلات صندوق توسعه ملی از تنفس خوراک برخوردار شوند. براساس آیین‌نامه اجرایی این قانون، پالایشگاه‌های نفتی موجود کشور درصورت اجرای پروژه‌های کیفی‌سازی، در دوره بهره‌برداری، معادل سرمایه‌گذاری انجام‌شده از تنفس خوراک برخوردار شوند. لازم به ذکر از که میزان تسهیلات (تنفس خوراک)، 30 درصد هزینه سالانه پرداختی بابت خرید نفت‌ خام (خوراک پالایشگاه) است. علاوه‌بر این، براساس بند (ث) ماده 4 این قانون وزارت نفت موظف است قیمت نفت ‌خام و میعانات گازی خوراک پالایشگاه‌ها، پتروپالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌های مورداشاره در جزء (۲) تبصره (۲) ماده (۱۳) قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور مصوب 01/02/۱۳۹۴ را صرفاً برای طرح‌هایی که تمام شرایط ذیل را رعایت کنند، پس از بهره‌برداری به‌اندازه نود درصد (۹۰%) قیمت تحویل روی کشتی (فوب) در سواحل خلیج‌فارس تعیین کند؛
«1- حجم تولید نفت کوره با درصد گوگرد بالای نیم درصد، کمتر از هفت درصد (۷%) حجم کل فراورده‌های تولیدی پالایشگاه باشد.
2- حداقل بیست هزارتن در سال کک سوزنی قابل‌استفاده در تولید الکترود گرافیتیِ مصرفی در صنعت فولاد یا حداقل چهل هزارتن در سال کک اسفنجی قابل‌استفاده در تولید آند مصرفی در صنعت آلومینیوم یا حداقل پنجاه‌هزار تن در سال پروپیلن با درجه خلوص بالای نود و نه و نیم درصد (5/99%) قابل‌استفاده در پلیمرسازی را تولید کند.
3- درصورتی‌که گام (فاز) اول طرح، طی شصت ماه از زمان صدور مجوز تنفس خوراک و هر گام (فاز) بعدی طی دوازده ماه پس‌ازآن به بهره‌برداری نرسد، به‌ازای هرماه تأخیر، یک‌ماه از دوره تخفیف ده‌ساله مذکور کسر می‌شود.»
شکل 1: محدودیت میزان گوگرد در سوخت کشتی‌ها با اجرای استاندارد بین‌المللی IMO-2020

سخن پایانی:
باتوجه‌به موارد مطرح‌شده و تبیین اهمیت اجرای طرح‌های کیفی‌سازی نفت کوره در پالایشگاه‌های نفت با درنظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی و اقتصادی و همچنین با نگاهی به تکالیف قانونی، اجرای این‌طرح در پالایشگاه تهران که در دو فاز طراحی و برنامه‌ریزی‌شده است نتایج مثبتی به‌دنبال خواهد داشت که می‌توان به تولید 5/9 میلیون لیتر در روز سوخت پاک برای نیروگاه‌های کشور و صنعت کشتیرانی و جلوگیری از تشدید بحران آلودگی هوا ناشی از انتشار گوگرد در حدود 350 تن در روز به‌دلیل مازوت‌ سوزی (فاز اول) و تولید 5/7 میلیون لیتر در روز بنزین یورو 5 و نیز تولید 6 میلیون لیتر در روز نفت‌گاز یورو 5 (فاز دو) اشاره کرد که می‌تواند تأثیر شایانی در حل ناترازی سوخت کشور داشته باشد.