از برجام تا فرجام مذاکرات
مقامها، رسانهها و اندیشکدههای اروپایی دور دوم مذاکرات غیرمستقیم ایران و ایالاتمتحده در رم را گامی مثبت برای پیشبرد روند دیپلماسی ارزیابی کرده و با استقبال از آغاز نشستهای کارشناسی در عمان، بر ضرورت حفظ اینمسیر برای دستیابی به توافق نهایی تأکید دارند. بهگزارش هادی نادری (ایرنا)؛ دور دوم گفتوگوهای غیرمستقیم میان جمهوری اسلامی ایران و آمریکا درباره برنامه هستهای ایران، روز شنبه ۱۹ آوریل ۲۰۲۵ (۳۰ فروردین ۱۴۰۴) در شهر رُم (ایتالیا) برگزار شد. این مذاکرات، با میانجیگری عمان و در محل سفارت اینکشور در رم انجام گرفت. نشست رُم حدود چهارساعت طول کشید و بهگفته مقامات دو طرف؛ در فضای «سازنده و مثبت» برگزار شد. در پایان گفتگوها، طرفین توافق کردند که مسیر مذاکرات را ادامه داده و طی چندروزآینده وارد مرحله گفتگوهای فنی در سطح کارشناسی شوند. همچنین مقرر شد دور بعدی مذاکرات در سطح عالی، شنبه آینده (۲۶ آوریل) در مسقط عمان برگزار شود.
آنتونیو تایانی وزیر امور خارجه ایتالیا پیش از آغاز گفتگوهای رم، با وزیر خارجه ما دیدار و حمایت دولت متبوع خود از تداوم مسیر دیپلماسی را اعلام کرد. تایانی در شبکه اجتماعی ایکس (توییتر سابق) نوشت که ایتالیا امیدوار است مذاکرات هستهای ایران و آمریکا به نتیجه مثبتی برای صلح خاورمیانه منجر شود. وی رم را «پایتخت صلح و گفتوگو» نامید و طرفها را به ادامه مسیر مذاکره ترغیب کرد. این اظهارات بازتابدهنده رویکرد رسمی ایتالیا بود که استقبال از گفتگو و نقشآفرینی فعال در تسهیل آنرا نشان میداد. تاجانی همچنین با رافائل گروسی مدیرکل آژانس بینالمللی انرژی اتمی دیدار و گروسی از «نقش سازنده ایتالیا درحمایتاز صلح در زمان حساسی که دیپلماسی بسیار موردنیاز است» تمجید کرد. هرچند دو طرف نقشی در روند مذاکرات نداشتند اما این تحرکات دیپلماتیک نشانگر اهمیت اینرویداد برای جامعه بینالمللیست. سه کشور اروپایی عضو برجام (بریتانیا، فرانسه، آلمان) هم که به تروئیکا شهرت دارند، اگرچه مستقیماً در مذاکرات رم حضور نداشتند، بادقت روند تحولات را دنبال کردند. اینکشورها در ماههای اخیر بهبهانه گامهای جبرانی و مشروع ایران در برجام، گزینههای فشار مانند «مکانیسم ماشه» (بازگرداندن خودکار تحریمهای بینالمللی) را پیش کشیدهاند. گرچه پس از پایان دور اول مذاکرات در مسقط عمان و ابراز رضایت نسبی ایران و آمریکا، سه کشور اروپایی رویکرد محتاطانهای درپیش گرفتهاند. آنها ضمن اعلام نگرانی از برنامه هستهای ایران، از هرگونه پیشرفت دیپلماتیک استقبال کردند؛ مشروطبرآنکه به تأمین آنچه هدف مشترک عدمدستیابی ایران به سلاح اتمی نامیده میشود، منجر شود. بهطور رسمی، اظهارنظرهای علنی محدودی ازسوی لندن، پاریس و برلین درباره مذاکرات غیرمستقیم عمان و رم منتشر شده است. بااینوجود، بدیهیست که اینکشورها ازطریق اتحادیه اروپا و مجاری دیپلماتیک دیگر درجریان روند قرار داشته و از استمرار گفتگو حمایت کردهاند. درمجموع میتوان گفت دولتهای اروپایی ضمن حفظ موضع سختگیرانه درخصوص ضرورت پایبندی ایران به تعهدات هستهای، از اصل گفتوگوی مستقیم تهران-واشنگتن بهعنوان گامی درجهت کاهش تنش استقبال محتاطانه کردهاند. این احتیاط بهویژه باتوجهبه کنارگذاشتهشدن نقش سنتی اروپا بهعنوان واسطه (که در مذاکرات برجام ۲۰۱۵ پررنگ بود) قابلدرک است. بااینحال، از دید بسیاری از مقامات اروپایی، هر گام مثبتی که خطر تقابل نظامی را کاهش داده و شانس رسیدن به راهحل دیپلماتیک را افزایش دهد، مطلوب ارزیابی میشود. از دیگر کشورهای اروپایی، اسپانیا، هلند و سایر اعضای اتحادیه اروپا نیز عموماً مواضعی هماهنگ با رویکرد کلی بروکسل و تروئیکا داشتهاند. مقامهای اسپانیایی و هلندی واکنش رسمی مستقلی اعلام نکردند، اما رسانهها و تحلیلگرانشان تحولات رم را بازتاب داده و عمدتاً در چارچوب حمایت از تلاش دیپلماتیک و کاهش تنش تفسیر کردند. براینمونه: گزارش تلویزیون دولتی هلند (NOS) اشاره کرد که ایران و آمریکا تصمیم دارند دور سوم مذاکرات را یکهفتهبعد در عمان برگزار کنند و کارشناسان دو طرف نیز برای کمک به دستیابی به یک توافق احتمالی به مذاکرات خواهند پیوست. دراینگزارش بهنقلاز عباس عراقچی تصریح شد: «حرکت در گفتگوها ایجاد شده» و «اینبار در درک بهتر اهداف و اصول هم موفق بودیم». این لحن امیدوارانه که در رسانههای اروپایی بازتاب یافت، نشاندهنده نظر مساعد محافل رسمی اینکشورها نسبت به ادامه مذاکرات غیرمستقیم تهران-واشنگتن بود. در سطح فراملی، اتحادیه اروپا بهعنوان هماهنگکننده توافق هستهای ۲۰۱۵ (برجام) بادقت تحولات اخیر را دنبال میکند. هرچند این اتحادیه بهطور رسمی بیانیه علنی درباره دور دوم مذاکرات رم صادر نکرده اما پیامهای دیپلماتیک حاکی از حمایت مشروط اروپا از تداوم مذاکرات است. آژانس بینالمللی انرژی اتمی (IAEA) مستقر در وین هم مذاکرات را زیرنظر دارد و همانطورکه قبلاً گزارش شد، گروسی به رم سفر کرد تا از نزدیک روند گفتوگوها را دنبال کند. مجموعاً نهادهای جهانی مستقر در اروپا، از حرکت دیپلماتیک صورتگرفته در رم و مسقط بهعنوان گامی در راه درست یاد و بر لزوم نتیجهبخشی گفتوگو تأکید کردهاند. مطبوعات و رسانههای معتبر اروپایی بهطور گسترده اخبار مذاکرات رم را پوشش دادند و غالباً لحنی مثبت و امیدوارانه نسبت به این تحول اتخاذ کردند. بسیاری از رسانهها تعامل ایران و آمریکا (هرچند غیرمستقیم) را لحظهای تاریخی ارزیابی کردند که میتواند تنش چندینساله را کاهش دهد. رسانههای آلمانی بهویژه بر پیشرفت حاصله و برنامه ادامه مذاکرات تمرکز کردند. شبکه خبر عمومی ARD در تارنمای تاگسشاو عنوان مطلب خود را «پس از دیدار رم: ایران و آمریکا میخواهند مذاکرات اتمی را ادامه دهند» برگزید. این رسانه گزارش داد که اگرچه نتایج ملموس اعلام نشده اما «نشانههایی از نزدیکی مواضع» دیده میشود و طرفین بر ادامه مذاکرات توافق کردهاند. تاگسشاو بهنقلاز عراقچی گزارش داد که مذاکرات کارشناسی طی روزهای آینده برگزار میشود و دور سوم گفتگوهای سیاسی روز شنبه در عمان خواهد بود. این رسانه آلمانی اظهارات عراقچی را برجسته کرد که «گفتگوها در فضایی سازنده انجام و پیشرفتهایی حاصل شده است» و این امید که «پس از مذاکرات فنی، در موقعیت بهتری خواهیم بود». سایر رسانههای آلمانی نیز با لحنی مثبت اما محتاط این تحول را گزارش داده و پیشبرد مذاکرات را گامی روبهجلو دانستند. رسانههای فرانسوی نیز اخبار مذاکرات رم را در صدر پوشش دادند و بر ارجحیت رویکرد دیپلماتیک تأکید کردند. خبرگزاری بینالمللی فرانسپرس (AFP) گزارشی منتشر کرد که در روزنامه معتبر لوموند بازتاب یافت و نوشت: مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا روز شنبه در رم برگزار شد و «بدون نتیجه ملموس خاتمه یافت؛ اما تهران از «پیشرفت» صحبت میکند». لوموند نوشت: دو کشور توافق کردند «چندروزبعد مذاکرات فنی در سطح کارشناسان» برگزار شود و «شنبه آینده دیداری دیگر» داشته باشند. این روزنامه بهنقلاز سخنگوی وزارت خارجه در شبکه ایکس گزارش داد: «دو طرف موافقت کردند چندروزبعد گفتگوهای غیرمستقیم را در سطح فنی ادامه دهند و بعد دور دیگری از مذاکرات را شنبه آینده برگزار کنند». رادیو بینالمللی فرانسه (RFI) نیز در گزارشی باعنوان «پس از پیشرفتهایی در رم، ایران و آمریکا دور سوم مذاکرات را برنامهریزی کردند»، روند گفتوگوها را سازنده توصیف کرد. درمجموع، رسانههای فرانسوی ضمن بازتاب اخبار، به مخاطبان خود یادآوری کردند که این گفتگوها در شرایطی انجام میشود که آمریکا تهدید اقدام نظامی کرده و ایران نیز برنامه هستهای خود را توسعه داده؛ اما نفس انجام مذاکرات را گامی «مثبت و امیدوارکننده» ارزیابی کردند که میتواند از رویارویی جلوگیری کند. در انگلیس نیز رسانهها همسو با مواضع دولتهای اروپایی به انعکاس رویداد پرداختند. خبرگزاری رویترز گزارش داد گفتگوهای رم در فضایی «آرام، سازنده و مثبت» برگزار شد و هردوطرف از پیشرفت ابراز رضایت کردهاند. رویترز بهنقلاز عراقچی نوشت: «هردوطرف خواهان توافق در کوتاهمدت هستند و مذاکرات را برای خودِ مذاکرات نمیخواهند». همچنین کاخ سفید اعلام کرد گفتگوها «بسیار مثبت و سازنده» بوده است. این لحن مثبت در رسانههای انگلیس دیگر نیز دیده شد. بیبیسی جهانی در اخبار خود اشاره کرد مذاکرات رم نشاندهنده تمایل دو دشمن دیرینه به حل اختلاف ازطریق دیالوگ است و یادآور شد که پس از دههها خصومت، چنین تعامل مستقیمی «تاریخی» بهشمار میرود. روزنامه گاردین و تایمز نیز در تحلیلهای خود بر تغییر رویکرد دولت جدید آمریکا تأکید کردند. این تحلیلها خاطرنشان کرد ترامپ که در دوره اول ریاستجمهوری خود (۲۰۱۸) از توافق برجام خارج شد، اکنون در دوره دوم بهجای صرفاً تشدید فشار، در مسیر مذاکره گام برمیدارد. بدینترتیب، مطبوعات انگلیس ضمن استقبال از آغاز گفتوگوها، آنرا نتیجه تغییر راهبرد واشنگتن تلقی کردند و تأثیر آن بر منافع اروپا (ازجمله جلوگیری از یک جنگ دیگر در خاورمیانه) را مهم دانستند. رسانههای اسپانیاییزبان همچون الپائیس، ایبیسی و خبرگزاری دولتی افه نیز اخبار مذاکرات را بهطور گسترده منعکس کردند. افه در گزارشی با تیتر «عمان میانجیگری میکند درحالیکه ایران و آمریکا مذاکرات هستهای را عمیقتر میکنند» نوشت: «ایران و آمریکا توافق کردند گفتگوهای فنی هستهای در عمان را آغاز کنند چراکه پس از نشستهای غیرمستقیم رم شتاب ایجاد شده است». همچنین خبرگزاری آسوشیتدپرس بهزبان اسپانیایی گزارش داد: «ایران و آمریکا هفته آینده دوباره ملاقات خواهند کرد. پسازآنکه دو طرف نشان دادند مذاکرات روز شنبه «سازنده» بوده و پیشرفتهای خوب حاصل شده است». این توصیف آسوشیتدپرس بازتاب گستردهای در رسانههای اسپانیایی داشت و تعبیر (پیشرفتهای خوب) تیتر مطبوعات شد. پایگاه خبری اینفوبائه در گزارشی به تأکید دوباره ایران بر «خط قرمز» غنیسازی اورانیوم برای مصارف صلحآمیز پرداخت و خاطرنشان کرد که در نشست رم صرفاً موضوع هستهای بحث شد و توافق کردند مرحله بعدی را با مذاکرات کارشناسی در مسقط پی بگیرند. در هلند نیز رسانههایی چون اناواس و خبرگزاری ایانپی با انتشار اخبار کوتاه، از «ازسرگیری مذاکرات اتمی ایران و آمریکا در رم» خبر دادند و اشاره کردند که عمان همچنان بهعنوان واسطه فعال است. برخی روزنامههای هلندی مانند اِنآرسی بهنقلاز «رسانههای دولتی ایران» نوشتند که دور دوم مذاکرات غیرمستقیم تهران-واشنگتن بهجای عمان در ایتالیا برگزار شد و فضای آنرا مثبت توصیف کردند. مجموعاً در رسانههای اروپایی از مادرید و آمستردام تا ورشو و استکهلم، خط خبری مشترکی بهچشم میخورد: گفتگوهای رم گامی روبهجلو بوده و امید به حل مسالمتآمیز مناقشه هستهای را افزایش داده است. البته در کنار این خوشبینی محتاطانه، برخی رسانهها یادآور شدند: اختلافات عمیق همچنان پابرجاست و مسیر دشواری تا دستیابی به توافقی جامع باقی مانده است. در کنار اخبار روزمره، محافل تحلیلی و اندیشکدههای اروپایی نیز مشغول ارزیابی ابعاد مختلف این مذاکرات و پیامدهای آن بودهاند. یکی از نکات موردتوجه تحلیلگران در اروپا، حاشیهنشینشدن نقش سنتی اروپا در مذاکرات هستهای ایران است. اندیشکدهها خاطرنشان کردهاند که در مذاکرات سالهای قبل (چه در توافق ۲۰۱۵ و چه تلاشهای ۲۰۲۱) اتحادیه اروپا و سه قدرت اروپایی میانجی و هماهنگکننده بودند؛ حالآنکه در روند جاری، واشنگتن ترجیح داده مستقیم و بدون حضور اروپاییها با تهران وارد گفتگو شود. چتمهاوس گزارش داد روابط دوجانبه ایران و اروپا در سالهای اخیر تیره شده و اعتماد متقابل کاهش یافته است اما نهایتاً «اروپا میتواند و باید نقش ایفا کند» تا مسیر تشدید تنش مهار شود. ضروریست پس از رفع بنبست اولیه، گفتوگوهای گستردهتر شامل سایر طرفها (اروپا، چین و روسیه) برای احیای چارچوب جامع برجام صورت گیرد. اندیشکده شورای اروپایی روابط خارجی (ECFR) نیز با استقبال محتاطانه از مذاکرات عمان و رم، توصیه کرده اتحادیه اروپا کانالهای ارتباطی خود با تهران و واشنگتن را فعال نگاه دارد تا در فرصت مناسب بتواند تضمینهای لازم را برای هرگونه توافق فراهم کند (مثلاً تضمین پایبندی دولتهای آتی آمریکا به توافق که خواسته کلیدی ایران است). نکته دیگر که در تحلیلهای اروپایی برجسته شده، تأثیر فشارهای رژیم صهیونیستی و وضعیت منطقه بر موضع اروپاست. گزارشها نشان میدهد رژیم اسرائیل بهشدت مشغول لابی با دولتهای اروپایی برای اجرای مکانیسم ماشه و بازگردانی تحریمهای سازمان ملل است. بااینحال، پیشرفت مذاکرات غیرمستقیم اخیر باعث شده اروپاییها فعلاً دست نگه داشته و فرصت دهند دیپلماسی مسیر خود را طی کند. مجموعاً تحلیلگران اروپایی براینباورند فرصتی برای دیپلماسی ایجاد شده و باید از اینروند حمایت کرد. بهتعبیر وزیر خارجه عمان که نقش میانجی را دارد، این مذاکرات «درحالکسب شتاب است و اکنون حتی چیزهاییکه قبلاً بعید بهنظر میرسید ممکن شده است». بسیاری از کارشناسان در اروپا این جمله را گویای وضعیت کنونی میدانند: یعنی برای اولینبار پسازسالها بنبست، دریچه امیدی، هرچند باریک، برای حل مسالمتآمیز اختلافات گشوده شده است. طبق توافقات در رم، از روز چهارشنبه ۲۳ آوریل ۲۰۲۵ (۴ اردیبهشت ۱۴۰۴) نشستهای کارشناسی میان نمایندگان فنی ایران و آمریکا آغاز خواهد شد. بهگفته عباس عراقچی؛ مذاکرات فنی در سطح کارشناسان در مسقط عمان برگزار میشود و «طبیعیست که کارشناسان فرصت بیشتری برای ورود به جزئیات داشته باشند». هدفِ اینجلسات، تدوین جزئیات و چارچوبهای فنی یک توافق بالقوه عنوان شده است. رسانههای اروپایی نیز بهاینمرحله توجه ویژه نشان دادند. روزنامه لا رپوبلیکا چاپ ایتالیا گزارش داد: کارشناسان ایرانی و آمریکایی پیرامون گامهای عملی برای «توافقی منصفانه، پایدار و الزامآور» بحث خواهند کرد. این تعبیر که برگرفته از بیانیه وزارت خارجه عمان است، در خبرگزاریهای بینالمللی نیز منعکس شد. شبکه انپیآر آمریکا (با مخاطبان انگلیسیزبان بینالمللی) گزارش داد ایران و آمریکا تصمیم گرفتهاند کارشناسانشان دیدار کنند تا «جزئیات توافق احتمالی را بر سر برنامه هستهای سریعاً درحالپیشرفت ایران» بررسی کنند. اینشبکه یادآور شد: چنین سطحی از تعامل فنی، نشانگر جدیت طرفین است و میتواند زمینه را برای تفاهم سیاسی هموار کند. در اروپا، تحلیلگران از آغاز مذاکرات کارشناسی بهعنوان «ورود به جزییات واقعی» یاد کردند. یک کارشناس مؤسسه مطالعات امنیتی اتحادیه اروپا (EUISS) در مصاحبهای اشاره کرد: «شیطان در جزئیات است و حالکه مذاکرات به سطح کارشناسی رسیده، عیار حسننیت طرفین مشخص میشود». وی گفت؛ اگر ایران واقعاً آماده برخی محدودیتها باشد و آمریکا تخفیف تحریمها را بهشکل ملموس پیشنهاد دهد، دراینجلسات فنی روشن میشود. ازسویدیگر، اگر اختلافات اساسی بر سر تعریف گامهای متقابل (مثلاً میزان غنیسازی مجاز برای ایران یا ترتیب لغو برخی تحریمها) حل نشود، خطر بنبست مجدد هست. بااینحال، فضای عمومی رسانهای و تحلیلی در اروپا نسبت به آغاز کارگروههای فنی خوشبین است. اکثر گزارشها از تعابیری چون «تحولی روبهجلو» یاد میکنند و آغاز گفتگوهای جزئی را نتیجه «پیشرفتهای چشمگیر» در مذاکرات رم دانستهاند. حتی منتقدان سرسخت ایران در اروپا نیز اذعان دارند که ورود ایران و آمریکا به مذاکره درباره جزییات بهمراتب امیدوارکنندهتر از بنبست و تنش فزاینده ماههای پیش است. بهنوشته وبسایت پولیتیکو اروپا؛ «صرف انجام این مذاکرات خود لحظهای تاریخیست» و آغاز گفتگوهای فنی «گام بعدی حیاتی» در مسیر کاهش خصومت دیرینه تهران-واشنگتن تلقی میشود.