ذرهبین
محیطزیست؛ قربانی خاموش جنگ
در میان دود و آتش، طبیعت بیدفاع میسوزد. جنگها حیات زمین را زخم میزنند و نابارور رها میکنند. از مصرف منابع برای آمادگیهای نظامی تا ویرانی تأسیسات زیستی و از پسماندهای جنگی تا آلودگیهای فرامرزی، همه از زخمهای جنگ بر پیکره محیطزیست است زخمهایی که رئیس سازمان حفاظت محیطزیست نیز بر لزوم درمان و بازسازی آن، پس از جنگ تحمیلی ۱۲ روزه تأکید کرده. در سکوت میسوزد؛ در تاریکی خاکستر میشود؛ بر زمین نابارورِ جنگزده، بدون دردستداشتن سلاحی برای دفاع، جان میدهد. جنگ همیشه به محیطزیست خسارت وارد کرده است. بهگزارش پارمیس طهماسبزاده (ایسنا)؛ کارشناسانی از سراسر دنیا، از آسیبهای محیطزیستی ناشی از درگیریهای مسلحانه و جنگ، باعنوان «قربانی خاموش جنگ» یاد میکنند؛ تهدیدی که حتی فراتر از مرزها نیز پیش میرود و بعدازمدتی و پس از گذشتن کار از کار، توجهات را بهخود جلب میکند. بعضی کارشناسان معتقدند آثار جنگ بر محیطزیست، برخلاف تصور، پیش از آغاز رسمی جنگ آغاز میشود بهبیانساده و بهگفته سعید متصدی؛ معاون اسبق سازمان حفاظت محیطزیست «آمادهشدن برای جنگها تخریب زیستمحیطی دارد. جنگ بیشترین تأثیر را در تخریب محیطزیست درطولتاریخ گذاشته است». بااینحساب روند تخریبی جنگ بر محیطزیست، از قدمهای ناپیدا آغاز میشود هرچند آثار زیستمحیطیِ طول جنگ با آثاری که پیش از آغاز جنگ رخ میدهد بهطورکلی متفاوت است. انفجارها و درگیریهای شدید حین جنگ، میتواند انتشار گاز دیاکسید کربن و شتاب تغییرات اقلیمی را افزایش دهد همچنین آلودگیهای شیمیایی و صوتی ناشی از استفاده از سلاحها، هواپیماها و ... بهتناسب به سطح تخریب جنگ، مقادیری از زباله و آوار ایجاد میشود. زبالههایی که همگی از منابع آلودهکننده هوا و خاک محسوب میشود و ناخواسته با ایجاد آلودگی در قالبی گسترده، ازطریق هوا، رودخانهها، سفرههای آب زیرزمینی یا دریا بیرون از مرزهای جنگ را نیز تحتتأثیر قرار میدهد. خسارتهای محیطزیستی جنگ اگر که اغلب بیصدا اما شدید و آسیبزاست. معاونت محیطزیست انسانی سازمان حفاظت محیطزیست در برآورد اولیه از پیامدهای محیطزیستی حملات نظامی ۱۲روزه رژیم صهیونیستی به جمهوری اسلامی ایران منتشر کرد. دراینگزارش آمده بود که در جریان حملات اخیر، تنها در تهران حدود ۱۵۰هزارتن نخاله و آوار جنگی تولید شده و حملات موشکی به انبارهای نفتی «ری» و «کن» منجر به ازبینرفتن حدود ۱۹٫۵میلیونلیتر سوخت شده که درپیآن، ۴۷هزارتن گاز گلخانهای و بیش از ۵۷۸هزار و ۸۲۱کیلوگرم آلاینده هوا وارد جو تهران شده است. براساس اعلام سازمان حفاظت محیطزیست در سایر نقاط کشور نیز خسارات قابلتوجهی ثبت شده است. از جمله در شهرستان کنگان، آسیب به پالایشگاه فاز ۱۴ پارس جنوبی موجب سوختن ۵.۵میلیونمترمکعب گاز و انتشار بیش از ۱۲هزارتن گاز گلخانهای و ۴۳۷هزارکیلوگرم آلاینده در هوا شده است. این آلودگیها منجر به افزایش ذرات معلق، کربن سیاه و اکسیدهای نیتروژن شده و کیفیت هوا را در چند استان به سطح هشدار رسانده بود البته این گزارش تنها بخشی از خسارات بود و پایش و ارزیابیهای دقیق خسارات در سراسر کشور درحالانجام است. طی جنگ ۱۲روزه، ۹۰۰۰هکتار از جنگلها و مراتعی که در محدوده مناطق چهارگانه تحتمدیریت سازمان قرار دارند، طعمه حریق شدند. این حریق ناشی از باقیمانده پرتابههایی بود که توسط دشمن صهیونیستی بهقصد هدفقراردادن مراکز نظامی، علمی و مسکونی شلیک کرده بود. بهطورکلی دستکم ۱۳ منطقه تحت حفاظت در استانهای فارس، ایلام، کرمانشاه، اصفهان، خوزستان، همدان، لرستان، کهگیلویهوبویراحمد و گیلان دچار خسارات شدید شدند. این خسارت علاوهبر آتشسوزیهای نسبتاً وسیع، باعث تخریب کامل یک پاسگاه محیطبانی و آسیب به چند ساختمان دیگر شامل پاسگاههای محیطبانی، مراکز اداری و تحقیقاتی مربوط به حفاظت محیطزیست شده. اگرچه محیطبانان با همراهی فعالان و دوستداران محیطزیست با تلاش شبانهروزی و زیر آتش بیرحمانه دشمن به مهار آتشسوزی مناطق پرداختند و جلوی آسیب بیشتر را گرفتند اما تأثیرات این آتشسوزیها تنها به ازدسترفتن پوشش گیاهی منجر نمیشود. برهمخوردن آرامش زیستگاه، مرگ گونههای وحشی (بهویژه گونههای گیاهی و گونههای جانوری کوچکجثه) و مهاجرت گسترده حیاتوحش به مناطق اطراف زیستگاهها تأثیرات بلندمدتی بر جمعیتهای مختلف حیاتوحش در مناطق تحتتأثیر دارد. جنگهای مسلحانه خسارات جبرانناپذیری به محیطزیست وارد میکند. کاهش کیفیت منابع آبوهوا، مشکلات پسماند، آلودگی صوتی، ازبینرفتن حاصلخیزی خاک، زمینهای کشاورزی، مراتع، باغها، ازبینرفتن دامهای اهلی، تشدید پدیده طوفانهای گردوغبار و... از جمله مسائلی است که طی زمان، امنیت محیطزیستی مردم شهرها را تهدید میکند. ازاینرو، نباید به آثار محیطزیستی جنگ بیتوجه بود و دراینمدت شینا انصاری؛ رئیس سازمان حفاظت محیطزیست نیز خطاب به عموم و دستگاههای متولی نیز اعلام کرده که نباید خسارات محیطی زیستی جنگ غافل شد و «احیا و بازسازی محیطزیست» باید نقش پررنگی داشته باشد. آسیبهای محیطزیستی جنگ اغلب درمعرض کمتوجهیست، تازمانیکه تصاویر قبل و بعد از محیطزیست جوامع درکناریکدیگر قرار میگیرد؛ اگرچه بیتوجهی همواره به یکشکل ثابت اتفاق نمیافتد؛ مثلاً محمد مجابی؛ رئیس کمیته محیطزیست مجمع تشخیص مصلحت نظام در سالهای قبل گفته بود افزایش شکار غیرقانونی از آثار مخرب جنگ در درازمدت است. یا حسن اکبری؛ معاون سابق محیطزیست طبیعی و تنوعزیستی سازمان حفاظت محیطزیست سال ۱۴۰۱ از قاچاق «گونههای زیستی» ازطریق باغوحشها در سایه بیتوجهی برخی کشورهای منطقه که بهشدت درگیر جنگ بودند، خبر داده و گفته بود برخی گونهها ازطریق باغوحشها به کشورهای مجاور قاچاق میشوند و گرچه ایران درتلاش برای مقابله با اینامر است اما در برخی کشورهای منطقه که شدیداً درگیر جنگ بوده به اینامر توجهی نمیشود؛ شکلی متفاوت از سایه جنگ بر محیطزیست.