ایران به‌دنبال جای پا در مدار زمین‌آهنگ

«ناهید 2» ماهواره‌ای کوچک اما پرمأموریت است که آمده تا گامی بزرگ برای تحقق رؤیای ارتباط مستقل، آزمون فناوری‌ بومی و تثبیت توانایی فضایی کشور بردارد. این مأموریت که از دل پژوهشگاه فضایی درتعامل‌با متخصصان داخلی و تکیه‌بر توان دانش‌بنیان‌ها به واقعیت پیوست، راه را برای آینده‌ای روشن‌تر در مدارهای بلندتر باز کرد. پرتاب موفق ماهواره مخابراتی و تحقیقاتی «ناهید ۲» را می‌توان یکی از گام‌های استراتژیک ایران برای ورود به عرصه پیشرفته فناوری فضایی و توسعه زیرساخت‌های مخابراتی در مدار زمین‌آهنگ (GEO) خواند؛ مسیری که با طراحی و ساخت داخلی این ماهواره توسط پژوهشگاه فضایی، به‌کمک سازمان فضایی و شرکت‌های دانش‌بنیان هموار شد. سری ماهواره‌های «ناهید» با هدف توسعه محموله‌های مخابراتی برای استقرار در مدار زمین‌آهنگ تعریف شده‌اند. دراین‌راستا، «ناهید ۲» با طراحی معماری مخابراتی پیشرفته‌ای که دارد، این قابلیت را فراهم کرده تا کاربران در داخل کشور (به‌شرط قرارداشتن در میدان دید ماهواره) بتوانند به‌کمک تجهیزات قابل‌حمل، به تبادل داده با یکدیگر بپردازند؛ امری‌که تحولی اساسی در ارتباطات امن و مستقل داخلی محسوب می‌شود. فناوران ‌پروژه بااشاره‌به جایگاه ماهواره‌ها در سه مدار اصلی زمین یعنی مدار پایین (LEO)، مدار میانی (MEO) و مدار زمین‌آهنگ (GEO) گفت: برای رسیدن به GEO و استقرار ماهواره عملیاتی در این ارتفاع، نیازمند تجربیات گسترده و فناوری‌های گوناگونی هستیم؛ بنابراین ابتدا باید در مدارهای پایین‌تر، زیرسیستم‌ها و فناوری‌ها مورد تست و اعتبارسنجی قرار گیرند. دراین‌راستا، «ناهید ۲» با وزن حدود ۱۲۰کیلوگرم و ابعاد ۶۰ در ۶۰سانتی‌متر، به‌عنوان ماهواره‌ای آزمایشی طراحی و ساخته شد تا زیرساخت‌های فنی موردنیاز برای استقرار ماهواره‌های GEO را فراهم کند. از مهم‌ترین مأموریت‌ها و کاربردهای این ماهواره باید به توسعه و آزمون فناوری‌های کلیدی ارتباطی در باند KU، آزمون انتقال مداری و پیشرانش شیمیایی، تعیین موقعیت مستقل از GPS، سنجش و اندازه‌گیری تشعشعات فضایی، تست زیرسیستم‌های مختلف ماهواره در مدار، برقراری ارتباط هم‌زمان میان دو نقطه در دید ماهواره و ارسال داده به‌صورت ایمن بین ایستگاه‌های زمینی و مرکز کنترل اشاره کرد. وزن این ماهواره ۱۱۰ تا ۱۲۰‌‌کیلوگرم و ابعاد آن ۶۰×۶۰‌سانتی‌متر (مدل مکعبی شکل) است که برای مدار پایین زمین (LEO) با ارتفاع حدود ۵۰۰‌کیلومتر و شیب مداری ۵۶‌درجه تعریف شده. عمر مفید ناهید 2 حداقل دوسال و کنترل وضعیت آن سه‌محوره با دقت حدود ۱ تا ۳ درجه RMS تعریف شده. درباره وضعیت فنی ناهید 2 باید گفت: پیشرانش ماهواره 2 تراسترهای گاز گرم برای اصلاح مدار تا ۵۰‌کیلومتر و پیشران تک‌ماده‌ای با رانش یک نیوتن است که دارای چهار تراستر اصلی و چهار رزرو است. اهداف کلیدی و فرعی مأموریت ناهید 2 را به‌این‌شرح می‌توان اعلام کرد: در بخش اهداف کلان، آزمون سیستم‌های موقعیت‌یابی و کنترل وضعیت، انتقال مداری، توسعه ارتباطات باند KU و پشتیبانی از تماس هم‌زمان تا ۲۵۴ کاربر در دستورکار قرار گرفته است. ازسوی‌دیگر، توسعه سیستم‌های کنترل توان، مدیریت داده و ارتباطات دوطرفه نیز در قالب اهداف فرعی دنبال می‌شود. پس از چندماه تأخیر، سرانجام «ناهید ۲» در ۳ مرداد ۱۴۰۴ (۲۵ ژوئیه ۲۰۲۵) باموفقیت از پایگاه فضایی «وستوچنی» روسیه توسط موشک سایوز به فضا پرتاب شد. این مأموریت بخشی از پروژه‌ای چندماهواره‌ای بود که درکنارآن، ماهواره‌های روسی یونیسفر و حدود ۱۸ ماهواره از کشورهای مختلف دیگر نیز به فضا ارسال شدند. پرتاب ناهید ۲ نه‌تنها به‌عنوان دستاوردی مهم در صنعت هوافضای ایران شناخته می‌شود، بلکه نخستین‌گام عملی برای دستیابی به ماهواره‌های مخابراتی عملیاتی در مدار زمین‌آهنگ است. با تحقق این‌پروژه، ایران موفق شده زیرساخت‌های فنی موردنیاز برای طراحی و پرتاب ماهواره‌های بزرگ‌تر GEO را تا حد قابل‌توجه به‌دست آورد. ایران تاکنون حداقل پنج پرتاب ماهواره‌ای با کمک روسیه داشته که به‌این‌شرح بیان می‌شود: اولین ماهواره ایرانی، در سال ۲۰۰۵ با موشک روسی Kosmos‑3M از پایگاه پلِسِتسک روسیه پرتاب شد. این ماهواره به‌سفارش ایران و توسط شرکت روسی پولیوت ساخته شد و به‌عنوان یک ماهواره تحقیقاتی برای تصویربرداری، مانیتورینگ بلایای طبیعی و ارتباطات عمل می‌کرد. وزن آن حدود ۱۶۰ تا ۱۷۰‌کیلوگرم بود و در مدار پایین زمین (LEO) با مدار خورشیدهمزمان قرار گرفت (ارتفاع حدود ۶۸۰ تا ۷۰۰ کیلومتر، انحراف مداری ۹۸٫۱۸‌درجه). ایران درآن‌زمان اعلام کرد که اگرچه ساخت ماهواره توسط روسیه انجام شده اما هدف اصلی آن تأمین نیازهای ملی ایران ازجمله پایش منابع، کشاورزی، بلایای طبیعی و بهبود ارتباطات بود. مورد بعدی خیام بود؛ ماهواره تصویربرداری زمین (۶۵۰ کیلوگرم)، در ۱۸ مرداد ۱۴۰۱ از پایگاه بایکونور قزاقستان با موشک روسی Soyuz‑2.1b به فضا فرستاده شد. سازمان فضایی ایران تأیید کرد تمام سیستم‌های ماهواره خیام به‌درستی فعال هستند و داده تلومتری نخستین‌بار طی حدود ۹۰دقیقه پس از پرتاب دریافت شد که نشانه قرارگیری موفق بر مدار برنامه‌ریزی‌شده و عملکرد بدون خطاست. ماهواره خیام روزانه حدود چهاربار بر فراز آسمان ایران عبور می‌کند. در‌این‌عبورها، تبادلات داده و فرمان با ایستگاه‌های زمینی انجام می‌شود. از اواسط سال ۲۰۲۳، خیام منظم تصاویر ماهواره‌ای را برای پایش کشاورزی، منابع‌طبیعی، محیط‌زیست، مدیریت بحران (به‌ویژه سیلاب)، کنترل مرزها و سایر مصارف مرتبط دراختیار دارد؛ به‌گونه‌ای‌که سازمان فضایی ایران روند تجاری‌سازی تصاویر و داده‌های جمع‌آوری‌شده را آغاز کرده. این داده‌ها برای سازمان‌ها و بخش خصوصی مانند وزارت کشاورزی، حفاظت محیط‌زیست، صنایع معدنی و دیگر نهادهای دولتی و صنعتی کاربرد دارد. ماهواره Pars‑1 ماهواره پژوهشی ۱۳۴ ‌کیلوگرمی‌ست که ۲۹ بهمن ۱۴۰۲ از پایگاه وستوچنی با موشک Soyuz‑2.1b پرتاب شد. پارس ۱ یکی از پیشرفته‌ترین ماهواره‌های سنجش‌ازدور ایران است که با هدف تصویربرداری و جمع‌آوری داده‌های زمین‌شناسی، کشاورزی و مدیریت بحران طراحی و ساخته شده است. تصویربرداری چندطیفی از سطح زمین، ثبت تصاویر در سه طیف: نور مرئی، مادون‌قرمز نزدیک و مادون‌قرمز حرارتی، پایش محیط‌زیست و منابع‌طبیعی، بررسی پوشش گیاهی، منابع آب، فرسایش خاک و جنگل‌زدایی، کاربرد در مدیریت بحران‌ها، ارزیابی خسارات ناشی از سیل، زلزله، آتش‌سوزی جنگل‌ها و خشک‌سالی، نقشه‌برداری و اطلاعات ژئوماتیک، بهبود نقشه‌های ملی و تحلیل داده‌های مکانی و پایش مرزهای جغرافیایی و سواحل ایران ازجمله مأموریت‌های پارس 1 به‌شمار می‌رود. هدهد و کوثر، دو ماهواره ایرانی (یکی تصویربرداری با وضوح بالا و دیگری ارتباطات) که در ۱۴ آبان ۱۴۰۳ از پایگاه وستوچنی با موشک Soyuz‑2.1 به فضا رفتند. این دو، اولین ماهواره‌های تولید شرکت خصوصی ایرانی بودند ...؛ و اکنون: ناهید ۲ ماهواره مخابراتی ایران که صبح دیروز از پایگاهی در شرق روسیه با موشک سایوز پرتاب شد؛ مأموریتی مهم برای دستیابی ایران به مدار زمین‌آهنگ. این پرتاب‌ها توسط موشک‌های روسی (معمولاً Soyuz‑2.x) و از پایگاه‌های فضایی روسیه یا قزاقستان انجام شده‌اند. برخی از این ماهواره‌ها؛ همچون کوثر و هدهد توسط بخش خصوصی ایران تولید شده‌اند و تجربه جدیدی در تاریخ فضایی کشور به‌شمار می‌روند.