خودنمایی بحران آب در پشت سدها!
بااینکه آسمان گوشهوکنار کشور در آخرین هفتههای پاییز میزبان باران است، بحران آب همچنان در منابع آب پشت سدها خودنمایی میکند و کارشناسان راهکار مدیریت این بحران را صرفهجویی در مصارف تا کنترل برداشت از منابع آب میدانند. بهگزارش ایمنا؛ در آخرین هفتههای پاییز نخستین موج بارندگی آغاز شد و بسیاری از استانهای کشور شاهد رحمت الهی بودند؛ اما این بارشها بهگفته عیسی بزرگزاده (سخنگوی صنعت آب)؛ توان جبران کمبارشی مزمن و انباشته ناشی از چندسال خشکسالی را ندارد.
بهگفته سخنگوی صنعت آب تا دهم آذر ۵.۸میلیمتر بارش در کشور ثبت شده که نسبت به میانگین بلندمدت ۸۵درصد عقبماندگی نشان میدهد. سخنگوی صنعت آب باتأکیدبراینکه هر بارشی برای مدیریت منابع آب مفید نیست، توضیح داد: بارشهای یک تا دو میلیمتری شاید آلودگی هوا را کم کند، اما برای تولید رواناب، تغذیه آبخوانها و تأمین آب شرب کمکی نمیکند و باتوجهبه شرایط کنونی، چارهای جز مدیریت مصرف وجود ندارد. آمارهای وزارت نیرو حکایت از آن دارد که در سال آبی جاری متوسط بارندگی در بسیاری از استانها بین ۲۰ تا ۴۰درصد افت داشته و پراکنش زمانی بارشها نیز بهشکل نامنظم و متمرکز در چندماه محدود شده است، حجم کل مخازن کشور نیز نسبت به سال گذشته ۲۶درصد کاهش یافته و تأمین آب برای شهروندان با چالش روبهرو شده است. ازسویدیگر، منابع آب تجدیدپذیر ایران در چنددههاخیر از حدود ۱۳۰ میلیاردمترمکعب به ۸۰ تا ۹۰ میلیاردمترمکعب کاهش پیدا کرده زیرا برداشت بیشازحد از منابع زیرزمینی و خشکسالیهای طولانیمدت، کمبود آب آشامیدنی و افت سطح سدها را بههمراه داشته. براساس آخرین آمارها، حجم پرشدگی سدهای کشور تنها ۳۲درصد است و برخی سدها کمتر از ۱۰درصد ظرفیت دارند. کارشناسان براینباورندکه مصرف بالای آب در بخش کشاورزی سنتی، ایجاد صنایع آببر در مناطق خشک و کمبارش هدررفت حدود یکسوم آب خانگی در راه تولید و توزیع برخی از مهمترین چالشهای مدیریت منابع آب در کشور بهشمار میآیند که درکنارآنها، طرحهای غیرکارشناسی نظیر سدسازی بیرویه، انتقال نادرست آب و حفر بیشازحد چاهها فشار سنگینی به منابع آب وارد کردهاند. برای حل این مشکلات راهکارهایی همچون اصلاح نقشهراه اقتصادی، کاهش فشار بر منابع آب و مدیریت پایدار کشاورزی و صنعت توصیه میشود تا منابع آب ایران را طی یکدهه احیا کند. استفاده از مزایای اقتصادی کشور همچون انرژی، گردشگری و ترانزیت بهجای محصولات آببر نیز از دیگر راههای کاهش پیامدهای بحران آب پیشنهاد میشوند. در کنار خشکسالی ایران که در دودههاخیر از یک پدیده طبیعی به بحرانی ساختاری تبدیل شده ، شیوه مدیریت منابع آب با برداشتهای بیرویه از منابع زیرزمینی در بخش کشاورزی، حفر چاههای غیرمجاز، توسعه ناپایدار اراضی و نبود نظام دقیق بهرهوری آب ادامه داشته که تهدیدی برای منابع محدود کنونی بهشمار میآید. در حوزه سیاستگذاری نیز، تقسیمبندی بخشی و ناهماهنگ نهادهای مرتبط با آب مانع از اجرای مدیریت یکپارچه حوضههای آبریز شده، همچنین سیاستهای حمایتی اشتباه در کشاورزی، همچون یارانههای پرمصرف و الگوهای کشت غیربومی، فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد کرده است. کارشناسان تشدید خشکسالی در ایران را پیامد برهمخوردن توازن بین اقلیم، مدیریت و مصرف میدانند و راه برونرفت از اینوضعیت را اجرای رویکردی جامع، بینبخشی و بلندمدت مطرح میکنند که باید همزمان سه محور منابع، مصرف و مدیریت را هدف قرار دهد و شامل اصلاح سیاستهای آبی، افزایش بهرهوری در کشاورزی، استفاده از فناوریهای نوین و بازنگری در ساختار حکمرانی آب طبق واقعیتهای اقلیمی کشور باشد. در بخش منابع نیز تنوعبخشی به ذخایر آبی اهمیت دارد. استفاده از پسابهای تصفیهشده شهری و صنعتی، تغذیه مصنوعی آبخوانها و ذخیره سیلابها در آبخوانها از روشهای مؤثر در جبران کاهش بارشها توصیه میشود، توسعه هوشمندانه فناوریهای شیرینسازی و انتقال پایدار در مناطق ساحلی جنوبی میتواند تاحدی فشار بر منابع داخلی را کم کند. در مصرف، تمرکز بر افزایش بهرهوری آب در کشاورزی بهعنوان مصرفکننده بیش از ۸۵درصد آب با اجرای آبیاری نوین، تغییر الگوی کشت متناسب با اقلیم هر منطقه و آموزش کشاورزان درزمینه مصرف بهینه ضروری است درکنارآن، فرهنگسازی عمومی برای کاهش مصرف آب شهری و اصلاح تعرفهها از سیاستهای مؤثر در کوتاهمدت است. در محور مدیریتی، راهکارهای پایدار بدون حکمرانی منسجم و شفاف آب ممکن نیست. تشکیل نهاد هماهنگکننده بینبخشی برای سیاستگذاری و نظارت بر مدیریت حوضههای آبریز، بازبینی ساختار بودجه و تخصیص اعتبارات طبق میزان تنش آبی و گسترش سامانههای پایش دادهمحور از جمله الزامات است. بهطورکلی مدیریت خشکسالی در ایران نیازمند گذار از سیاست واکنشی به رویکرد پیشگیرانه، علمی و منطقهمحور است؛ رویکردی که همپوشانی بین امنیت آب، پایداری اقتصادی و تابآوری زیستمحیطی را در اولویت قرار دهد. حامد یزدیان، نماینده مردم اصفهان، جرقویه، کوهپایه، ورزنه و هرند در مجلس میگوید: باتوجهبه شرایط تنها راه، مدیریت مصرف آب است یعنی در کوتاهمدت لازماستکه مردم صرفهجویی کنند و درکنارآن مجموعه اقداماتی برای کنترل برداشتهای بالادست نیز باید در دستورکار قرار گیرد تا بهجز مصارف شرب، هیچ برداشتی از منابع انجام نشود. وی با امیدواری درمورد بارشهای یکماهآینده میافزاید: دراینصورت ورودی سد زایندهرود بیش از خروجی آن میشود و میتوانیم سال آبی جاری را پشتسر بگذاریم. عضو هیئترئیسه کمیسیون کشاورزی، آب، منابعطبیعی و محیطزیست مجلس پیشبینی میکند با آغاز بارشهای فصل پاییز بتوانیم بحران کنونی منابع آب را پشتسر بگذاریم و ادامه میدهد: امیدواریم که در فصل پاییز بحران آب شرب نداشته باشیم، البته سالجاری این خطر وجود دارد، اما درصورتیکه بارشها ادامه پیدا کند، مشکلی در تأمین آب موردنیاز شرب پیش نمیآید، بااینحال در درازمدت باید بهفکر اینمسائل باشیم. وی خاطرنشان میکند: هر اتفاقیکه رخ دهد، در پاییز سالجاری با بحران آب کشاورزی روبهرو هستیم، بااینشرایط نمیتوانیم آب موردنیاز را بهدرستی تأمین کنیم و اینشرایط به معیشت کشاورزان خسارت وارد میکند؛ پس باید در درازمدت بهفکر تأمین منابع آب جدید باشیم و برای مدیریت مصارف برنامهریزی کنیم. یزدیان درباره برنامههای موجود برای مدیریت منابع آب میگوید: دراینزمینه مشکل کمبود قانون نداریم، البته برخی از طرحهای تأمین آب در مرحله دریافت مجوز هستند که اینموضوع درحالپیگیری است و امیدواریم زودتر به نتیجه برسد. مجید گودرزی، کارشناس اقتصادی میگوید: خشکسالی یک پدیده طبیعی است و چارهای جز مدیریت این بحران نیست، زیرا هزارانسال است ایرانیها دراینسرزمین با پربارشی و کمبارشی زندگی کردهاند و زمینهای خود را بهصورت غرقابی و بدون هیچ تغییری، آبیاری کردهاند. وی باانتقادازاینکه پس از هزارانسال تغییر چندانی در شیوه آبیاری ما ایجاد نشده، میافزاید: کشاورزی بیشترین سهم را در مصرف آب دارد، زیرا در سالهای قبل، تمرکز بر توسعه کشاورزی بدون برنامهریزی و برآوردهای دقیق بود که اینموضوع آسیب جدی به طبیعت و زیستبوم وارد کرد. انتقال صنایع آببر به مرکز ایران، یک جانمایی نادرست و از حمله خارجی آسیبزاتر است، سادهترین اقدام ایناستکه حقآبه طبیعت پرداخت شود، ظرفیتهای زیستی باید درنظر گرفته شوند و استفاده بیش از ظرفیت از طبیعت متوقف شود، زیرا مدیریت تعادلهای بعدی و ناترازی بسیاردشوار است.