حفاظت خاک؛ حلقهای از زنجیره مدیریت یکپارچه منابع آب
سید محسن حسینی*
نقش خاک در کرهزمین به چهار وظیفه اصلی خلاصه میشود که شامل محیطی برای رشد گیاهان، محیطی برای جمعآوری، تأمین و تصفیه آب، اصلاحکننده دمای هوا و زیستگاه ارگانیسمهاست. صرفنظر از کاربردهای متعدد این ماده حیاتی برای انسان، ازجمله امنیت غذایی بشر، از منظر مسائل آب، رابطه حیاتی و گستردهای بین خاک و منابع آبی وجود دارد و حفاظت خاک حلقهای از زنجیره مدیریت یکپارچه منابع آب محسوب میشود که به برخیموارد اشاره میشود: خاک بهعنوان یک منبع ذخیره آب، بخشی از نزولات آسمانی را در خود نگهداری میکند و موجب عدم هدر رفتن آن ازطریق تبخیر شده و ضمن تأمین بخشی از آب موردنیاز گیاهان و محیطزیست، بهتدریج بخشی از این آب را در آبخوانهای زیرزمینی ذخیره کرده تا در مواقع لازم از آن استفاده شود. در زمان بارش باران، بهویژه در بارشهای با شدت زیاد، ذرات خاک محافظت نشده از بستر خود جداشده و همراه آب به پاییندست منتقل میشود. در این حال قدرت تخریبی سیلاب تشدید گردیده و اراضی، تأسیسات و آنچه در مسیر سیلاب قرار دارد با شدت بیشتری تخریب میشود. پس از پایان سیل، رسوبات بهجامانده از سیلاب مسیر رودخانهها را انباشته و آبگذری آنها را کاهش داده و پلها را با مشکل مواجه میکند. اینموضوع ضمن ایجاد خطر مضاعف سیل برای مجاورین، برای لایروبی رودخانه و تنقیه پلها نیازمند هزینههای سنگین و مستمر است. بشر برای استفاده نابهنگام از آب در زمان نیاز برای مصرف شرب، صنعت و کشاورزی و نیز کنترل سیلاب، سدهای زیادی در بستر رودخانهها احداث کرده است. تهنشین شدن خاکی که از مناطق بالادست همراه آب به محل سدها میرسد موجب پر شدن مخزن سدها و کاهش و اتمام عمر مفید سدها شده و هزینههای عمدهای را بر جوامع انسانی تحمیل میکند. عوامل متعددی مانند استفاده نامناسب از روشهای کشت، بیتوجهی به کشت محصولات مناسب با هر منطقه و حوادث طبیعی، خاک را بهسوی فرسودهشدن پیش میبرد. دراینحالت از میزان مواد آلی آن که در تغذیه گیاه مؤثرند کاسته میشود، آب موجود در زیر ریشه گیاهان سریعتر تبخیر شده و گیاه برای ادامه حیات به چالش کشیده میشود. میانگین جهانی فرسایش خاک سالانه حدود ۱۰تن در هکتار است و این میزان در برخی استانها سالانه در مناطق جنگلی حدود ششتن و در اراضی کشاورزی سالانه تا ۱۷تن در هکتار فرسایش خاک اتفاق میافتد و میزان فرسایش خاک در اراضی شیبدار و بدون پوشش به بیش از ۳۰تن در هکتار میرسد. در حقیقت امروزه اراضی زراعی کمبازده با شیب بیشتر از ۱۴درجه بهعنوان تهدیدی برای خاک و آب بهشمار میروند. چه آنکه ازطرفی اراضی، تأسیسات و نقاط جمعیتی زیادی که در پای این اراضی شکلگرفتهاند، همواره در معرض سیلاب پر رسوب ناشی از بارندگی بر سطح این اراضی هستند و ازسویدیگر حجم بزرگی از خاک در بارشها به آبراههها منتقل شده و در رودخانهها و پشت سازههای تقاطعی و پلها رسوب میکند و ظرفیت آبگذری رودخانهها را کاهش داده و نیاز به لایروبی و ساماندهی رودخانهها را افزایش میدهد. در زمان سیل موجب آبگرفتگی اراضی و تأسیسات پیرامون رودخانهها میشود و نیز بخش زیادی از این رسوبات در دریاچه سدهای مخزنی و نیز پشت سدهای انحرافی رسوبکرده و با کاهش ظرفیت سدها، ضمن تأثیر منفی در برنامهریزی آبگیری و مصرف آب سدها، عمر مفید سدها را کاهش میدهند. اجرای طرحهای آبخیزداری بهویژه در حاشیه روستاهای درمعرض خطر، کاشت توأمان درخت و بوته در اراضی شیبدار، اجرای اصول کشاورزی حفاظتی، تراسبندی کردن مزارع، کاشت محصولاتی مانند یونجه و گیاهان دارویی که با یکسال کاشت برای چندینسال به شخم نیاز ندارند، از کارهای مهم حفاظت خاک است. در خاتمه؛ ذکر این نکته ضروریست که باتوجهبهاینکه اراضی شیبداری که ازنظر اقلیمی بارندگی حدود ۵۰۰میلیمتر در سال را شاهد هستند، لازم است گونههای گیاهی را درنظر گرفت که نیاز آبی آنها کمتر از ۵۰۰۰مترمکعب در سال بوده و نیاز به آبیاری نداشته باشند. کارشناس حوزه آب*