هارتلند بحران‌های جهانی در یک نگاه

تحلیلگران و ناظران امور بین‌الملل در مورد وقایع مهم سال گذشته (2016) هم عقیده هستند که نام خاورمیانه بیش از سایر مناطق جهان تکرار شده است؛ کودتای نافرجام ترکیه، قطع روابط دیپلماتیک ایران و عربستان، قطعنامه شورای امنیت علیه رژیم صهیونیستی، آزادسازی حلب و... همگی از وقایع مهم جهان در این سال بود. بحران سوریه از جمله مهم‌ترین مسائل خاورمیانه است که در سال 2016 شاهد تحولات گوناگونی بود؛ ورود نظامی ترکیه به خاک سوریه با هدف جلوگیری از ایجاد منطقه کردنشین در شمال سوریه و در ادامه، تلاش رجب طیب اردوغان؛ رئیس‌جمهور ترکیه برای ایجاد جبهه جدیدی در این بحران، آزادسازی شهر حلب که استراتژی تروریست‌ها در سوریه و کشورهای حامی آنان را به چالش کشید، تقویت هرچه بیشتر حکومت سوریه نسبت به گذشته در عرصه‌های داخلی و بین‌المللی با حمایت‌های نظامی، مالی و دیپلماتیک ایران و روسیه انجام شد. این بحران در سال 2017 به دلیل گرایش نسبی ترکیه به جبهه روسیه و ایران، تغییر ظاهری شیوه اجرای سیاست‌های کاخ سفید در رابطه با سوریه، تغییر توازن قدرت در سطح داخلی میان گروه‌های مسلح سوری، کردها، داعش و حکومت سوریه، خروج نسبی عربستان از دایره کشورهای تصمیم‌گیرنده و ورود احتمالی مصر و رژیم صهیونیستی به این دایره قطعا همچنان ادامه خواهد داشت. در کشور عراق، هدف آمریکا این بود که با آزادسازی استان نینوا، نیروهای داعش به سمت استان دیرالزور در سوریه سرازیر شوند؛ اما نیروهای عراقی با کمک الحشد الشعبی نقشه واشنگتن را نقش بر آب کردند. اکنون در سال جاری باید منتظر برنامه‌های جدید آمریکا با هدف مقابله با نیروهای الحشد الشعبی باشیم. روابط دیپلماتیک ایران و عربستان در سال 2016 پس از اعدام روحانی برجسته شیعیان عربستان شیخ نمر النمر و حوادث پس از آن، به طور کامل قطع و این مسئله سبب اوج‌گیری مداخله عربستان به شکل نیابتی در بحران‌های سوریه و عراق، تلاش برای اخلال در سیاست داخلی لبنان و فعالیت ویژه برای کشیدن پای ایران به جنگ یمن شد. عربستان که در سال 2016 تقریبا به طور کامل در پی رقابت با ایران بود، امسال، سال سختی را پیش رو خواهد داشت؛ اعتراضات داخلی، اختلافات درون‌حکومتی، مشکلات مالی و اقتصادی، بن‌بست در یمن، شکست راهبردهای از پیش تدوین شده در مورد سوریه و عراق، رقابت کاریزماتیک با مصر و سیاست‌های دونالد ترامپ در گرایش مجدد آمریکا به سمت رژیم صهیونیستی، از جمله مواردی هستند که حکومت عربستان با آنها دست به گریبان خواهد بود. پس از وقوع تنش میان قاهره و ریاض، مصر تمام تلاش خود را برای تبدیل‌شدن به یک قدرت مستقل در خاورمیانه به کار بست تا نهایتا بعد از رای مثبت به دو طرح کاملا متضاد در شورای امنیت سازمان ملل و پیش‌نویس قطعنامه کم‌سابقه علیه رژیم صهیونیستی، سال 2016 را با حفظ روابط خود با واشنگتن و گرایش نسبی به سمت مسکو -به عنوان یک بازیگر تقریبا مستقل- به پایان برد؛ این کشور در سال 2017 از یک سو رقابت سختی با عربستان در جهت ایفای نقش «برادر بزرگ» اعراب در پیش دارد و از سوی دیگر باید در انتظار واکنش تل‌آویو به وقایع ماه دسامبر گذشته شورای امنیت باشد. رژیم صهیونیستی که در اواخر 2016 با قطعنامه 2234 شورای امنیت به شوک سیاسی دچار شد؛ امسال در راستای جلوگیری از تکرار چنین وقایعی تلاش خواهد کرد از سایه‌نشینی در بحران خاورمیانه خارج شود؛ اما باید دید که آیا از توانایی حضور در درگیری‌های سیاسی و نظامی خارج از مرز و هم‌زمان حفظ امنیت داخلی خود برخوردار است یا خیر. دلیل بروز این شمار زیاد حوادث در سال گذشته، تمرکز درگیری‌های جهانی در این منطقه بوده که طبعا سبب جهانی‌شدن ماهیت و فرم وقایع این منطقه شده است. در رابطه با ایران، باید بر روی سیاست‌های دولت جدید آمریکا تامل کرد. فشار بر افکار عمومی با افزایش ایران‌هراسی و اسلام‌هراسی و مهم‌تر از همه، چگونگی روند اجرای برجام یقینا می‌تواند در میزان کنش‌های سیاسی در خاورمیانه تاثیر گذار باشد. نشنال اینترست می‌نویسد: «ترامپ باید منتظر بماند تا تهران برجام را نقض کند و تا آن موقع باید بازبینی و مروری جامع از همکاری ایران در زمینه برجام داشته باشد». این پایگاه اطلاع‌رسانی ادامه می‌دهد: «ترامپ، کنگره را ترغیب خواهد کرد که با ارائه لایحه جدید تحریم‌ها، به صورت تدریجی تحریم‌های کنگره علیه ایران را مجدد اعمال کنند». نشنال اینترست افزود: «ترامپ باید به یاد داشته باشد که از بین بردن برجام به خودی خود هدف نیست؛ بلکه هدف، بازگرداندن ایران به میز مذاکره است تا مجدد توافقی با این کشور حاصل شود که به صورت مؤکد تضمین کند ایران برای همیشه تسلیحات اتمی را کنار می‌گذارد». پایگاه اطلاع‌رسانی «اعماق» وابسته به گروه تروریستی داعش اعلام کرد که پس از شکست‌های اخیر ترکیه در شهر الباب در مرز سوریه، ارتش ترکیه هفت‌هزار نیروی دیگر عازم سوریه کرده است. پس از آنکه اردوغان در 23 دسامبر گذشته اعلام کرد ارتش ترکیه به‌ زودی با انجام عملیاتی، شهر الباب را به طور کامل از کنترل داعش خارج خواهد کرد، خبرگزاری اعماق اعلام کرد که نیروهای ویژه ترکیه که قصد داشتند کنترل بیمارستان «الفاروق» واقع در غرب الباب را به دست گیرند، با مقاومت و حملات انتحاری اعضای داعش و دادن تلفات بسیار پا به فرار گذاشتند و خودروها و تجهیزات نظامی آنها به دست داعش افتاد. بدون تردید، شکست نیروهای مجهز ارتش ترکیه در الباب، پس از تهاجم غیرقانونی به این منطقه و بدون هماهنگی با حکومت سوریه، ضربه سختی به اعتبار بین‌المللی ارتش ترکیه در مبارزه با داعش در سوریه و منطقه وارد خواهد کرد؛ آن هم ارتشی که عنوان چهارمین ارتش قدرتمند جهان و دومین ارتش قوی ناتو را یدک می‌کشد. اگر انتظار داشته باشیم این حجم از بی‌ثباتی -که شاید در تاریخ خاورمیانه بی‌سابقه است- با راهکارهای دیپلماتیک برطرف شود، امیدوارکننده اما نشدنی است؛ به دلیل آنکه راهبردها و سیاست‌های کلان کشورهای اسلامی از نظر ماهوی تفاوتی اساسی با یکدیگر دارند و به طور قطع، می‌توان پیش‌بینی کرد این روند در سال 2017 نیز ادامه یابد و خاورمیانه همچنان هارتلند (قلب) بحران‌ها و وقایع جهانی باشد./محمدرضا یوسف‌نژاد/ ایرنا