هندوئیسم، از باورعمومی تا واقعیت
گاهی اصطلاحات تاریخی، در گذر زمان دستخوش تغییراتی میشوند و تفاسیر مختلفی را به همراه خود برای مضمون مورد نظر ارائه میدهند. اما گاه نیز عدم بازبینی تخصصی و صرف تکرار یک اصطلاح، آن را به آمیزهای از باورهای عموم و اظهارنظرهایی که در بسیاری از مواقع علمی و مستدل نیستند، تبدیل میکند. از همینرو درک مفاهیم صحیح از اصطلاحات تاریخی برای علاقهمندان به این حوزه، ضروری به نظر میرسد. برهمین اساس، بخشی از مقاله بلند «هندوئیسم و هندوها»، منتشر شده در سایت «تاریخ ما» را میخوانیم که به تبیین معنای هندوئیسم میپردازد. اصطلاح هندوئیسم دارای خاستگاهی جدید است، غربی ها غالباً این اصطلاح را در مورد دینی که در هند از اکثریت برخوردار است، به کار بردهاند. فقط گروههایی که هویت غیرهندویِ مشخصی داشتند، مانند جائینها، بوداییها، پارسیها، مسلمانها، یهودیها و مسیحیها، جزو مقوله عام هندو به شمار نمیآمدند. به کار بردن یک عنوان ابداع شده از سوی بیگانگان، به این دلیل است که واژهای بومی که معادلی برای این مفهوم باشد، در جنوب آسیا وجود ندارد. در این سرزمین، مردم معمولاً خود را بر حسب «کاست» و جامعه محلی تعریف میکنند و در میان آنها، کتاب مقدس واحد، هویت، یا راهنمایِ دینی مشترکی که بتوان جملگی را به عنوان اصول هندوئیسم در نظر گرفت، وجود ندارد. علت این امر آن است که واژه هندوئیسم، از هندو مشتق شده است، نامی که توسط مسلمانان قرون وسطا به مردمی که در کرانههای رود سند (هند) زندگی میکردند اطلاق میشد. بعدا این نام به صورت یک اصطلاح تعمیمپذیر برای تمام ساکنان شبه قاره هند درآمد. از این رو، هندوئیسم، با در نظر گرفتن بیشتر سنتهای محلی که در هند نضج گرفته بود، برای هندیها حالت یک اعتقاد دینی بومی را پیدا کرد. دینهای هندی که خودشان را به عنوان غیرهندو مشخص میکردند، مانند آیین بودا و آیین جین، برای متمایز شدن از هندوئیسم حد و مرزهای مشخص ویژه خود را پیدا کرده بودند، اما خودِ هندوئیسم، هیچگاه در سراسر شبه قاره چنین حد و مرزها و اعمالی دینی را که در برگیرندۀ تنوع منطقهای گستردهای باشد، ابداع نکرد. ویژگی بینظمی اصطلاح هندوئیسم، آن را بهصورت عنوانی مناسب برای تمام سنتهای متنوعی که تقریباً هشتاد درصد مردم هند و جوامع همسنخشان را در سراسر دنیا در بر میگیرد، درآورد. به هر حال، لازم به یادآوری است که این اصطلاح یک ابداع جدید است و دیگر اینکه برای معرفی کردن دین «هندو» با توجه به خظ سیر زمان گذشته، بهکاربردن یک مقوله ابداعی، به خاطر متمایز ساختن ریشههای هندوئیسم مدرن از سایر دینهای هندی ضروری است. مطلقاً یک اصطلاح بومی برای نامگذاری دین هندو وجود ندارد، همچنین واژه ای که برابر با مفهوم غربی “religion ” باشد در دست نیست، شاید نزدیکترین واژه برای این مفهوم، دهرمه باشد. دهرمه به معنی قانون، وظیفه، عدالت و پرهیزگاری است. این واژه مانند “morality ” غربی، هم به دین و هم به وظایف رفتار اجتماعی اشاره دارد. بدین لحاظ، این اصطلاح مبین تأکید بر روش معمول یا رفتار صحیح است، که در جهانبینی هندو رکن اساسی است. هندوئیسم دینی است که بر رفتار بیش از اعتقاد تأکید میورزد. تنوع فراوان در اعتقادات موجود است، خدایان، فلسفهها، راه و روشهای گوناگونی وجود دارند، اما تمام اینها مستلزم تبعیت از قوانین ویژه رفتارند. برای درک آنچه رفتار دهرمهای را تشکیل میدهد، شخص باید از جهانبینی هندو آگاهی یابد. نکته اساسی این جهانبینی، بر این اعتقاد متکی است که تقدس در جهان امری است ماندگار. جهان طبیعی، نظم اجتماعی و زندگی خانوادگی، همگی با نظم الهی ارتباطهای دو جانبه دارند. این به معنای آن است که جایگاه شخص در گستره نظم جهانی بر دهرمه شخص تأثیر میگذارد. این ماندگاری تقدس در عین حال به اشیا و اموری از قبیل مکانها، پدیدهها، آدمها و لحظههایی از زمان که ممکن است در سنتهای غربی صبغه دینی نداشته باشند، صبغهای دینی ببخشد./سیبل شاتوک، برگردان: محمدرضا بدیعی