انرژی
ارمغان برجام برای صنعت نفت؛
افزایش صادرات و بازپسگیری سهم ایران در بازارهای جهانی
برجام، دسیسه آمریکا و کشورهای رقیب در منطقه برای به صفر رساندن صادرات نفت و تصاحب بازار نفت ایران را خنثی کرد و درفاصله کوتاهی علاوه بر افزایش صادرات، جایگاه ایران در بازار جهانی انرژی را نیز ارتقاء داد. بهگزارش ایرنا، با توجه به نقش درآمدهای نفتی در تامین بودجه مورد نیاز کشور، در زمان تحریمهای مرتبط با پرونده هستهای ایران تلاش شد درمسیر صادرات نفت کشورمان مانعتراشی شود. درنتیجه اعمال تحریم و محدودیت مختلف، صادرات نفت ایران به پایینترین میزان در دهههای اخیر کاهش یافت و فهرست مشتریان نیز به پنج کشور چین، هند، ژاپن، کره جنوبی و ترکیه محدود شد که البته آن نیز با خطر کاهش بیشتر مواجه بود. روند نزولی جایگاه ایران در بازار انرژی تا روی کار آمدن دولت یازدهم ادامه یافت، با استقرار دولت یازدهم، اوضاع تغییر کرد، مذاکرات با 1+5 به پیروزی رسید، برجام اجرا و زنجیر تحریم از پای صنعت نفت ایران باز شد.
26دیماه 1394؛ آغازگر فصل جدید صنعت نفت
برجام یا برنامه جامع اقدام مشترک (Join Comprehensive Plan of Action)، در 23تیر 1394 پس از 20ماه مذاکرات فشرده و سخت که از آن بهعنوان مذاکرات قرن نام برده می شود، بین ایران و کشورهای 1+5 (آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) به امضاء رسید. این توافق در 29تیرماه 94 با تصویب قطعنامه 2231 درشورای امنیت سازمان ملل ماهیت حقوقی پیدا کرد و بدینترتیب، 6 قطعنامه قبلی این شورا علیه ایران را لغو کرد؛ اتحادیه اروپا نیز در همان روز برجام را تائید کرد. برجام در 19مهرماه 1394 درقالب قانون «اقدام متناسب و متقابل ایران در اجرای برجام» به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و با تائید شورای نگهبان در 23مهرماه برای اجرا به دولت ابلاغ شد. این توافق از 26دیماه 94 با انتشار گزارش آژانس بینالمللی انرژی اتمی مبنی براجرای تعهد ایران در حوزه هستهای، با برچیدهشدن همه تحریمهای ایران مرتبط با موضوع هستهای به مرحله اجرا رسید. بدین ترتیب، با اجرای برجام همه تحریمهای مرتبط با صنعت نفت، گاز و پتروشیمی لغو شد.
شکست طرح آمریکایی-عربستانی برای قطع صادرات نفت ایران
کاهش و قطع صادرات نفت ایران، آرزوی آمریکا و برخی کشورهای منطقه بود؛ با کاهش درآمدهای نفتی ایران، توان اقتصادی کشور افت میکرد، بنابراین، واشنگتن با جدیت آن را دنبال میکرد. دراین مسیر، عربستان و متحدانش نیز آمریکا را همراهی میکردند، عربستان درآن مقطع زمانی، با هدف جلوگیری از ایجاد خلاء در بازار جهانی نفت که بهعلت تحریم ایران رخ میداد، تولید خود را افزایش میداد. در دوران تحریم، صادرات نفت ایران به روزانه حدود یکمیلیون بشکه کاهش یافته بود که البته براساس طرحی که برخی اعضای کنگره آمریکا دنبال میکردند، قرار بود میزان صادرات نفتی ایران کاهش بیشتری یافته و به طرح نفت دربرابر غذا تبدیل شود. طبق این طرح، قرار بود هر ششماه ٢٠درصد از فروش نفت ایران کم شود تا اینکه بهطور کامل متوقف شود. اما با استقرار دولت یازدهم و پیگیری مذاکرات با 1+5 این طرح را به حاشیه راند، تا اینکه درنهایت، به توافق برجام و لغو تحریمهای نفتی منجر شد.
بازپسگیری سهم بازار از رقبا
در دوران تحریم و پس از سال 2005 به بعد، نقش و سهم ایران در بازار جهانی نفت خام در اثر کاهش صادرات کمرنگ شد، بهگونهای که سهم ایران در تأمین نفت مصرفی دنیا از سال 1382 تا 1391 روند کاهش را طی کرد و از 3.05درصد در سال 1382 به 1.26درصد در سال 1391 کاهش یافت. همچنین درسالهای تحریم، کشورهایی که نفتی مشابه نفت ایران را تولید میکردند، سهم ایران در بازارهای جهانی را اشغال کردند که از جمله آنها میتوان به عربستان، عراق، نیجریه و روسیه اشاره کرد. کاهش صادرات نفت ایران به حدود یکمیلیونبشکه درزمان تحریم، فرصتی را فراهم کرده بود تا نفت «اورال روسیه» و نفت عراق و نیجریه، سهم ایران در بازار اروپا را در اختیار بگیرند؛ عربستان نیز با فراغ بال به سراغ بازار نفت ایران در آسیا و سایر بازارها رفته بود. اما پس از اجراییشدن برجام و رفع تحریم ها و آغاز بازگشت نفت ایران به بازار، آنها بهسرعت درمقابل ایران کوتاه آمده و مجبور به عقبنشینی شدند، بهگونهای که اکنون تهران توانسته است بخش عمدهای از بازار نفت خود را در مناطق مختلف از جمله اروپا، بازپس بگیرد و میزان تولید و صادرات خود را به دوران پیشاتحریم، برساند. بازگشت ایران به بازار نفت اروپا، تنها به بازپسگیری سهم گذشته از بازار این قاره محدود نشده و حتی ایران توانسته است به بازارهای جدید در شرق اروپا نیز وارد شود.
بازگشت سریع ایران به بازار نفت
سرعت بازگشت نفت ایران به بازارهای جهانی و بازپسگیری سهم از رقبا در بازارهای آسیایی و اروپایی بهحدی بود که شگفتی کارشناسان را بهدنبال داشت و حتی عربستان که همواره در مسیر بازگشت ایران به بازار بینالمللی کارشکنی میکرد، درنهایت ناچار بهکوتاهآمدن شد. بازگشت ایران به بازار نفت میتوانست بهصورت تدریجی انجام شود، اما مدیریت صنعت نفت با اتخاذ تمهیدات لازم، بازگشت مقتدرانه و سریع به بازار نفت را از روز اجرای برجام و رفع تحریمها به مرحله اجرا گذاشت. بدینترتیب، با وجود محدودیتهای داخلی و فشارهای سیاسی و اقتصادی گسترده خارجی، تولید و صادرات نفت درمدت چندماه به سطح قبل از اعمال تحریمها بازگردانده شد. درمقابل برنامه ایران برای بازگشت سریع به بازار نفت، کارشکنیهایی از طرف عربستان و متحدانش انجام شد و حتی این کشورها، سعی در ایجاد اخلال درجریان مذاکرات هستهای کردند. اما، فشارهای سیاسی یکجانبه و چندجانبه برای تغییر سیاست ایران موثر واقع نشد، تهران درمقابل فشارهای وارده، بهصورت علنی از کشورهایی که با اعمال تحریمها، سهم ایران از بازار نفت را تسخیر کرده بودند، خواست بهجای فشار بر ایران برای عدم افزایش فوری نفت، تولید و صادرات نفت خود را کاهش داده و با ایران برای گرفتن سهم خود از بازار همکاری کنند. بدینترتیب، بازارهای جهانی و کشورهای دیگر تولیدکننده ناچار شدند که خود را با نفت ایران هماهنگ سازند. بازار از بازگشت ایران استقبال کرد و کشورهایی همچون عربستان در مقابل مواضع منطقی و واقعبینانه ایران عقبنشینی کردند. درپرتو این سیاست بود که ایران توانست با وجود همه مشکلات و فشارها جایگاه و موقعیت خود را در کمترین زمان در بازار جهانی نفت تثبیت کند. با رفع تحریمها از بهمنماه 94، افزایش تولید و صادرات نفت ایران کلید خورد و در یک دوره زمانی چهارماهه تولید به حدود 3.5میلیون بشکه و صادرات نفت نیز از کمتر از یکمیلیون بشکه به بیش از دومیلیون بشکه افزایش یافت.
بازگشت مشتریان اروپایی نفت ایران
پس از اجرای برجام، شاهد تغییرات اساسی در فهرست خریداران نفت ایران بودیم. درحالیکه در دوران تحریم این فهرست بسیار کوتاه شده و به پنج کشور چین، ژاپن، هند، کره جنوبی و ترکیه محدود بود، با رفع تحریمها روبهفزونی گذاشت. براساس گزارشها حدود 15 شرکت اروپایی که درزمان تحریم، همکاری با ایران را قطع کرده بودند در پسابرجام، مشتری نفت ایران شدند. هماکنون عمده خریداران اروپایی نفت ایران شامل شرکتهای توتال فرانسه، ساراس ایتالیا، هلنیک پترولیوم یونان، لوک اویل روسیه، سپسای اسپانیا، انی ایتالیا و تاپراش ترکیه هستند که قراردادهای بلند مدت با شرکت ملی نفت ایران امضاء کردهاند. درکنار قراردادهای بلندمدتی که به آنها اشاره شد، برخی شرکتهای بزرگ نفتی اروپایی نیز اقدام به واردات نفت خام از ایران بهصورت تکمحموله کردهاند که شامل «اوام وی» اتریش، «انی» ایتالیا، «لوتوس» لهستان، «پی کی ان اورلن» لهستان، «ام او ال» مجارستان، «شل» و «بیپی» انگلیس، «ویتول» سوئیس و «رپسول» اسپانیا هستند. هم اکنون مقصد 40درصد از نفت صادراتی ایران (حدود 70 تا 900هزاربشکه) اروپاست که درقالب قراردادهای بلندمدت و یا تکمحموله صادر میشود.