نقش سدها در مدیریت منابع آب کشور
ایران کشوری‌ست که در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان واقع و همین‌امر باعث شده که سال‌های زیادی با شرایط خشک‌سالی روبه‌رو شویم. بااین‌حال، راهکارهای مختلفی برای استحصال، ذخیره و بهره‌برداری از منابع آب برای امور مختلف؛ ازجمله شرب، کشاورزی، صنعت و ... هست که از مهم‌ترین آن‌ها در کشور می‌توان به سدها اشاره کرد؛ اما ازطرفی، سدسازی وسیع، انتقاد برخی کارشناسان را دراین‌زمینه برانگیخته. بروز خشک‌سالی و بحران کمبود آب، از مشکلاتی‌ست که هرچندسال‌یک‌بار یا حتی چندسال پیاپی در ایران با آن‌ها مواجه می‌شویم. یکی از مهم‌ترین راهکارهای موردتوجه در ایران «سدسازی» و «توسعه طرح‌های آبخیزداری» برای حفظ آب‌های زیرزمینی و «مهار روان آب‌ها» بوده است. سدهای بزرگ علاوه‌بر تأمین آب شرب؛ کارکردهای دیگری نظیرِ جلوگیری از بروز سیلاب، تأمین آب موردنیاز بخش صنعت و کشاورزی و تولید برق را دارند. کار سدسازی در ایران از سال ۱۳۲۶ آغاز شد و اکنون براساس آخرین اطلاعات شرکت مدیریت منابع آب ایران؛ در ۳۱ استان کشور ۶۴۷ سد درحال‌بهره‌برداری، ۱۴۶ پروژه احداث سد دردست‌اجرا و ۵۳۷ سد دردست‌مطالعه است. ماه قبل، احد وظیفه (رئیس مرکز ملی خشک‌سالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی) از خشک‌سالی شدید در بیشتر نقاط کشور خبر داد و گفت که به‌دلیل بارش‌های خوب طی سال آبی زراعی گذشته ممکن است ذخیره سدها در کشور مناسب باشد؛ اما به‌زودی و هم‌زمان با شروع فعالیت کشاورزی طی امسال، آثار کم‌بارشی را بر سدهای کشور خواهیم دید.
سدسازی افراطی حاکم بر کشور
اگرچه ساخت سد، یک راه استحصال آب در حوضه آبخیز بوده است؛ اما کارشناسان محیط زیست، سدسازی افراطی و بی‌ضابطه در کشور را بیش‌ازآنکه دارای کارکردهای مفید باشد، مخرب توصیف کرده‌اند. عباس محمدی (مدیر گروه دیده‌بان کوهستان) بااشاره‌به‌اینکه اکنون بیش از ۷۰۰ سد بزرگ در کشور وجود دارد، معتقد است؛ تداوم روند فعلی سدسازی، باعث ازبین‌رفتن منابع جبران‌ناپذیر و باارزش آب، مصب رودخانه‌ها و زیرآب‌رفتن صدها روستا، مرتع، مزارع و ... می‌شود؛ حتی درصورتی‌که بپذیریم سدسازی امری ضروری و مفید است، شاهد افراط بی‌مانندی درزمینه ساخت‌وساز، بتن‌ریزی و تعویض مسیر رودخانه‌ها به‌منظور احداث سد در کشور هستیم؛ به‌طوری‌که دست‌کاری در سامانه رودخانه‌ها شدیدتر از آن مقدار آبی‌ست که به‌گفته وزارت نیرو قرار است مدیریت شود؛ و این مدیریت منابع آب به‌هیچ‌عنوان تناسبی با حجم ساخت‌وسازها ندارد. به‌گفته محمد درویش (پژوهشگر محیط زیست) نخستین اصلی که در سدسازی باید رعایت شود، حفظ جریان پایه رودخانه‌هاست؛ زیرا سد قرار نیست دبی ثابت یک رودخانه را تغییر دهد؛ اما متأسفانه این اصل حیاتی را صنعت سدسازی ما به‌کل نادیده گرفته است. مسعود امیرزاده (عضو کارگروه حقوقی شورای هماهنگی شبکه ملی محیط زیست و منابع طبیعی کشور) نیز می‌گوید: «صنعت سدسازی گرچه تکنیک است؛ اما نوع استفاده از این تکنیک، مشکلات زیادی را برای محیط زیست ایجاد می‌کند. پس از گرمایش جهانی، سدسازی از مهم‌ترین تغییراتی‌ست که دست آدمی توانسته در زیست‌کره ایجاد کند و به‌عنوان یک ابر‌دست‌کاری در طبیعت به‌حساب می‌آید. گرچه از ابتدا ایجاد گسترده سد بر بستر رودخانه‌ها در کل کشور به‌لحاظ زیست‌محیطی اقدامی نادرست بوده؛ اما اکنون با سدها به‌عنوان یک واقعیت موجود مواجه هستیم و خواسته یا ناخواسته بسیاری از شهرهای کشور وابستگی تام به منابع آبی دارند که پشت سدها ذخیره شده‌اند».
سدها و وقوع سیلاب‌های مصنوعی
باوجوداینکه سدها اکنون بخش قابل‌توجهِ آب موردنیاز کشور را تأمین می‌کنند و کارکردهای متعددی در کنترل سیلاب، مدیریت آب‌های سطحی و ... دارند؛ اما سدسازی گسترده در ایران به محل مناقشه بین کارشناسان محیط زیست و وزارت نیرو به‌عنوان متولی طرح‌ها و پروژه‌های سدسازی تبدیل شده. کارشناسان ضمن تأکید بر کارکردهای مثبت سد، افراط در سدسازی را علاوه‌براینکه عامل تخریب کوه‌ها، بستر طبیعی رودخانه‌ها، درختان و ... می‌دانند، آن‌را در مواقعی عامل وقوع سیلاب مصنوعی و هدررفت آب توصیف کرده‌اند. حسین رفیع (مرجع ملی سازمان‌های مردم‌نهاد در کنوانسیون رامسر) بااشاره‌به سدسازی‌های گسترده در سطح کشور طی سال‌های اخیر می‌گوید: «اینکه آیا سد می‌تواند از وقوع سیل جلوگیری کند یا خیر، محل اختلاف‌نظر بسیاری از کارشناسان است. برخی کارشناسان معتقدند که علت سیل‌هایی که طی سال‌های گذشته در برخی استان‌های کشور رخ داده، بیش از نقش افزایش میزان بارندگی‌ها، مدیریت ناکارآمد و گاه اشتباه محاسباتی در رهاسازی آب از دریچه سدها بوده. یکی از معضلات اساسی دررابطه‌با سدسازی عمر مفید محدود سدهاست و مشخص نیست در آینده که عمر مفید این سدها به‌پایان رسید، چه برنامه‌ای برای آن‌ها داریم؟ پس لازم است مسئولان و متولیان دنبال راهکارهای جایگزینی باشند که هم هزینه کمتری و هم کارآمدی و پایداری بیشتری داشته باشد». علی سلاجقه (رئیس اتحادیه انجمن‌های منابع طبیعی و محیط زیست کشور) نیز معتقد است: «با وجود کارکردهای مثبتی که سدسازی دارد؛ اما برای برخی سدها مانند سدهای استان خوزستان هدف کنترل سیلاب تعریف نشده است. در سیلاب‌های سال‌های ۹۷ و ۹۸ استان خوزستان سدها به‌عنوان مهارکننده سیل عمل نکردند و حتی خود، شتاب‌دهنده سیلاب بودند و نقش آن‌ها در ایجاد سیلاب مصنوعی مشهود است. سیلاب به‌خوبی می‌تواند مدیریت شود؛ اما لازم است وزارت نیرو پیش از ساخت سد، با عملیات بیولوژیک و مناسب سازه‌ای، حوضه آبخیز را به‌نحومطلوب پوشش دهد».
سدها و تبخیر آب
به‌گفته این کارشناس؛ در عرف جهانی اعلام شده هر کشوری دربدترین‌حالت اگر ۴۰درصد از منابع آب تجدیدشونده خود را برداشت کند، دچار شرایطی بحرانی می‌شود؛ درحالی‌‌که در ایران بیش از ۸۵درصد برداشت از منابع آب تجدیدشونده داریم و این‌حجم از برداشت و بهره‌برداری از منابع آب تجدیدشونده، کشور را در آینده با خطرات جدی و چالش‌های غیرقابل‌جبران مواجه خواهد کرد. وزارت نیرو باید دقیق اعلام کند چنددرصد از آب‌های پشت سدهای کشور پیش‌ازاینکه به مصارف مختلف برسد، تبخیر می‌شود. پرسشی که هرگز وزارت نیرو پاسخی برای آن ارائه نکرده این‌است‌که چرا در کشوری که میزان تبخیر آب در آن بسیاربالاست، این‌تعداد سد احداث می‌شود؟ رفیع درباره میزان هدررفت آب در بخش کشاورزی نیز می‌گوید: «در مدیریت آب در بخش کشاورزی، ضعیف عمل کرده‌ایم. بخشی از قصور هدررفت آب در بخش کشاورزی مربوط به وزارت نیروست؛ زیرا ۳۰ تا ۵۰درصد از آبی که از پشت سدها به‌سمت زمین‌های کشاورزی روانه می‌شود پیش از رسیدن به مقصد هدر می‌رود؛ چون هنوز کانال‌های انتقال آب به زمین‌های کشاورزی احداث نشده و اگر هم احداث شده باشد، دارای ایرادات اساسی‌ست و باعث هدررفت آب دراین‌بخش می‌شود». صحبت این کارشناس آب درحالی‌ست‌که در مهرماه سال ۹۷ رضا اردکانیان (وزیر وقت نیرو) اعلام کرده بود میزان تبخیر سدها در ایران (شش‌درصد) نزدیک به شرایط جهانی (پنج‌درصد) است و باتوجه‌به‌اینکه اغلب سدهای کشور ما، در مناطق کوهستانی واقع‌اند، میزان تبخیر این سازه‌های آبی حدوداً بین ۲۰۰۰ تا ۲۴۰۰میلی‌متر در سال؛ اما میزان تبخیر از سدهای استان سیستان‌وبلوچستان ۴۵۰۰میلی‌متر در سال است. وی اضافه کرده بود: «تحقیقات نشان داده که مدیریت مخزن به‌عنوان بهترین روش برای جلوگیری از تبخیر آب سدها انتخاب شده. علاوه‌براین؛ عمر مفید سد تا زمانی‌ست که حجم سد از رسوب قابل‌توجهی پر می‌شود. میزان رسوب‌گذاری در جهان به‌طورمتوسط سالیانه نیم‌درصد است که در اروپا این‌رقم به 2/0درصد، در خاورمیانه به حدود ۱.۵درصد، در چین به حدود ۲.۳درصد و در ایران به حدود 76/0درصد می‌رسد؛ پس ازنظر رسوب‌گذاری سدها در شرایط نسبتاً متعادلی بسر می‌بریم»؛ اما در اسفندماه سال ۹۷ انوشیروان محسنی بندپی (استاندار وقت تهران) اظهارات متفاوتی دراین‌زمینه ارائه و اعلام کرده بود طبق آمار رسمی؛ میزان تبخیر باران در کشور ما حدود ۲۷۰۰میلی‌متر بوده و میزان جهانی آن میانگین بالغ‌بر ۸۰۰میلی‌متر است؛ براین‌اساس یک‌سوم بارش جهانی و سه‌برابر تبخیر جهانی را در کشور داریم که این‌مسئله بیانگر اهمیت حفاظت از منابع آبی در ایران است.
سدها و ذخیره آب
از کارکردهایی که برای سد تعریف شده، ذخیره آب در زمان پربارشی‌ست تا در دوران خشک‌سالی این سدها بتوانند آب موردنیاز را تأمین کنند. علی سلاجقه (رئیس اتحادیه انجمن‌های منابع طبیعی و محیط زیست کشور) می‌گوید: «سدسازی در ایران پیشرفت چشم‌گیری داشته و باید به مهندسان کشور دراین‌زمینه افتخار کرد؛ البته برای برخی سدها مانند سدهای استان خوزستان هدف کنترل سیلاب تعریف نشده است». این اظهارات درحالی‌ست‌که براساس اطلاعات وزارت نیرو آخرین وضعیت سدهای کشور نشان می‌دهد که میزان ذخایر آب در مخزن سدها کاهش یافته است. حمیدرضا کشفی (معاون راهبردی و نظارت بر بهره‌برداری شرکت مهندسی آب‌وفاضلاب) نیز درباره وضعیت منابع آبی کشور گفته که باتوجه‌به کاهش ۴۲درصدی بارش‌ها نسبت به سال گذشته ورودی سدها کاهش یافته و حجم ذخایر سدها در برخی مکان‌ها نیز افت کرده؛ بنابراین، حدود ۲۶۰ شهر با تنش آبی مواجه خواهند بود که طبق برآوردهای صورت‌گرفته؛ در تبریز، اصفهان، یزد، آبیک در قزوین، بوشهر، زهدان و جنوب فارس میزان تنش آبی بیشتر خواهد بود.
باورهای نادرست درباره آب پشت سدها
امیرزاده معتقد است: «وابستگی شهرها به منابع آب پشت سدها باعث شده الگوهای ذهنی و نظام باورمندی نادرستی شکل گیرد و شهروندان تصور کنند کشور حتی در شرایط کم‌آبی، پر آب است و این باور نادرست باعث می‌شود عملاً سدها دراختیار تشدید خشک‌سالی قرار گیرند. نباید فراموش کنیم در دوران خشک‌سالی نیاز طبیعت به آب نیز افزایش پیدا می‌کند و مسئله آب بیش‌ازپیش برای طبیعت حیاتی می‌شود؛ ازطرفی، سدسازی و نظام باورمندی نادرست که در تصمیم‌سازی مدیریت آب نقش مهم‌تری ایفا می‌کنند به نظام توزیع و تخصیص آب این فشار را تحمیل می‌کند که برای ارضای نظام باورمندی شهری همان مقدار اندک آب باقی‌مانده در طبیعت را از منابع دیگر وارد مخازن سدها کنند. ازاین‌رو، در مواقعی سدسازی که قرار است آب را مدیریت کند، تصوری غلط در ذهنی شهروندان ایجاد می‌کند که آب گرچه کم شده؛ اما هست».