چالش برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی و خشکسالی در چهارمحالوبختیاری
فرونشست؛ زمینی که خود را میبلعد
فرونشست زمین، پدیدهای است که کلیدواژه آن چندسالی در رسانهها موردتوجه قرار گرفته است؛ درست مانند رانش زمین که دودهه پیش روستای آبکار منطقه لبد بازفت را بلعید و دیگری اثری از این روستا در شهرستان کوهرنگ باقی نگذاشت. بهگزارش ایرنا؛ تحلیل و ارزیابی پارامترهای مؤثر بر فرونشست زمین نشان میدهد که اینپدیده بیش استانهای دیگر کشور، در زاگرس بهویژه فلات مرکزی خود را در چندسالاخیر نمایان کرده است و بیشترین دلیل وقوع آن بهعلت برداشت آب از سفرههای زیرزمینی عنوان شده است. بهعقیده کارشناسان؛ پدیده فرونشست سطح زمین ناشی از عوامل طبیعی و فعالیتهای انسانی در نقاط مختلف دنیا و در طی سالهای اخیر در کشور ایران بهعلت برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی، خشکسالی و عوامل دیگر پدیدار شده است و سبب آسیبهای جدی به زمینهای کشاورزی، ساختمانهای مسکونی، جادهها و دیگر سازندها و بروز خسارتهای زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی شده است. دراینخصوص نحوه تعیین و تحلیل پارامترهای مؤثر همچون میزان اُفت سطح آب، جنس و ضخامت لایههای خاک بهخصوص لایههای ریزدانه، خصوصیات ژئوتکنیکی خاک موردبررسی قرار میگیرد و ازنظر یونسکو این پدیده عبارتاستاز فروریزش یا نشست سطح زمین که به علتهای متفاوتی در مقیاس بزرگ روی میدهد.
وضعیت فرونشست در ایران چگونه است؟
در ایران نیز مانند کشورهای دیگر در سالهای اخیر پدیده فرونشست گزارش شده است که اکنون بهعنوان یک معضل در زاگرس میانی به آن نگریسته میشود. معاون وزیر کشور و رئیس سازمان مدیریت بحران کشور در چهارمحالوبختیاری اعلام کرد: از مجموع ۳۰۹ دشت کشور؛ ۲۰۹ دشت بیش از ۱۸سانتیمتر نشست داشته است و اینفرونشست بهعنوان یک تهدید دیده میشود. محمدحسن نامی در شهرکرد افزود: از ۴۲ سانحه طبیعی ۳۱ مورد آن در کشور ایران رخ میدهد که مهمترین آن شامل سیل، زلزله، خشکسالی، سرمازدگی، رانش زمین، فرونشست، آفت گیاهی و طوفان است. وضعیت دشتهای چهارمحالوبختیاری اکنون مطلوب نیست بهگونهایکه ایناستان دارای ۱۰ دشت اصلیست که ازاینتعداد چهار دشت شهرکرد، بروجن- فرادنبه، سفیددشت و خانمیرزا ممنوعه بحرانی و دشتهای شلمزار، کیار، گندمان- بلداجی، جونقان- فارسان، مالخلیفه و لردگان ممنوعه شده است. ترسیم هیدروگراف معرف آبخوان و نقشههای هم اُفت آب زیرزمینی نشان میدهد که باتوجهبه افت سطح ایستابی و کسری مخزن دلیل اصلی ممنوعهاعلامکردن دشتهاست و چنانچه دشت ممنوعه با پدیده فرونشست روبهرو شود آن دشت ممنوعه بحرانی اعلامشده و برداشت آب در آن با محدودیت روبرو میشود. در دودهه گذشته متوسط اُفت سطح ایستابی دشتها در استان بین ۳۵ تا ۴۰سانتیمتر بود؛ اما در سالهای اخیر به بیش از یکمتر در سال افزایش یافته و در دوسال آبی اخیر میزان افت سطح ایستابی تشدید است. برایناساس طی دوسالگذشته افت سطح ایستابی در دشت شهرکرد ۲۵۳سانتیمتر، در دشت شلمزار ۳۹۱سانتیمتر، در دشت کیار ۳۵۳سانتیمتر، در دشت جونقان - فارسان ۴۶۳سانتیمتر، در دشت سفیددشت ۲۸۹سانتیمتر و در دشت خانمیرزا ۴۰۰سانتیمتر گزارش شده است که اینموضوع حکایت از آن دارد که وضعیت منابع آبی ایناستان نسبت به استانهای دیگر در وضعیت بحرانیتری قرار دارد. براساس نظر کارشناسان حوزه آب؛ دشت خانمیرزا بیشترین فرونشست را در بین دشتهای استان بهخود اختصاص داده است بهگونهایکه در این دشت یکمتر فرونشست مشاهده شده است که در نوع خود یک بحران است؛ اما ازآنجاکه ضخامت آبخوانهای استان بین ۵۵ تا ۶۰متر است ازهمینرو پدیده فرونشست بهوضوح فرونشستی که همانند دشت کبودرآهنگ همدان رخ داده، نیست اما ضرر و زیان آن بههماناندازه مخرب است. فرونشست در دشت شهرکرد نیز ۲۵ تا ۳۰سانتیمتر مشاهده شده است که با تشدید بحران خشکسالی احتمال افزایش آن بسیار است. مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابعطبیعی و آبخیزداری به ازبینرفتن آبخوانها بهدلیل برداشت بیرویه از چاهها بهعنوان یک معضل و عاملی برای افزایش فرونشست زمین اشاره کرد و گفت: در اراضی که فرونشست زمین اتفاق میافتد قابلیت کشت و کشاورزی از بین میرود و با تزریق آب به این اراضی نیز جبران خسارت نخواهد شد. بهگفتهوی؛ هماکنون فرسایش خاک، فرونشست زمین، زمینلغزش، خشکسالی، ممنوعه شدن دشتها در کشور مشهود و درحالگسترش است. مدیرکل منابعطبیعی و آبخیزداری چهارمحالوبختیاری میگوید: در استان ۱۲ دشت وجود دارد که هشت دشت ازاینتعداد ممنوعه و چهار دشت ممنوعه بحرانیست. اصغر احمدی بابیاناینکه امروزه چهارمحالوبختیاری با تنش آبی مواجه است، افزود: چنانچه روند تخریب عرصههای منابعطبیعی ادامه داشته باشد، در چندسالآینده نیز با مشکل ازبینرفتن منابعطبیعی مواجه خواهیم شد.
راهکار جلوگیری از فرونشست خاک و زمین چیست؟
آبخیزداری و آبخوانداری، کارشناسان بهصورتواضح و تأکیدی عقیده دارند یکی از معبرهایی که میتواند در برابر فرونشست زمین از خود مقاومت نشان دهد، آبخیزداریست. هرچند هنوز عدهای با اجرای طرحهای آبخیزداری در بالادست و حوضههای آبریز موافق نیستند و دربرابرآن مقاومت میکنند اما کارشناسان اعلام میکنند یکی از راهکارهای عبور از فرونشست، اجرای طرحهای آبخیزداری است؛ اما معاون وزیر کشور و رئیس سازمان مدیریت بحران بااشارهبه نقش آبخیزداری در جلوگیری از فرونشست زمین میگوید: ۳۰۰هزارمیلیاردریال اعتبار ملی برای اجرای طرحهای آبخیزداری در کشور درخواست شده است. نامی تصریح کرد: از مجموع ۳۰۹ دشت کشور ۲۰۹ دشت بیش از ۱۸سانتیمتر نشست داشته و اینمهم توجه به آبخیزداری را ضروری کرده است. بهگفته احمدی؛ مدیرکل منابعطبیعی و آبخیزداری چهارمحالوبختیاری، هماکنون 2800 سازه آبخیزداری در استان درراستای کمک به جلوگیری از فرونشست خاک و تقویت سفرههای زیرزمینی احداثشده است. هماکنون در استان 3200 سازه آبخیزداری احداثشده که ازاینتعداد ۴۰۰ سازه گابیونی، ۱۰۰ سازه خاکی و پخش سیلاب و 2700 سازه سنگی و ملاتی است که ارتقاع این سازهها بین دو تا هفتمترمربع است و در کنترل رسوب، مبارزه با فرسایش خاک، کنترل سیل و تقویت آبخوان و جلوگیری از فرونشست اثرگذار هستند. چهارمحالوبختیاری دارای ۱۰ شهرستان با جمعیتی نزدیک به یکمیلیون نفر است که اکنون دشتهای ایناستان بهدلیل خشکسالی، برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی دچار فرونشست شدهاند و درصورت تغذیهنشدن چاهها و سفرههای زیرزمینی این فرونشستها به شهرها و روستاها نیز کشیده خواهد شد.