تنهاترین پستاندار خزر «نفس» ندارد!
تنها یک گام تا انقراض تنها پستاندار خزر باقی‌مانده و به‌نظر می‌رسد طناب دار این جاندار بی‌حاشیه در کف دریا بافته شده است. اگر سنی بالای ۴۰سال داشته باشید و ساکن مازندران؛ آن‌وقت خاطرات عجیبی از خزر و رودخانه‌های منتهی به دریا دارید. آن‌وقت‌ها دریا خانه جانداران زیادی بود. از دور که به آب‌ها چشم می‌دوختید یک‌دفعه سرهایی بدون مو که سبیل دارند و هرازچندگاهی سرشان از آب بیرون می‌زند را می‌دیدید. موجوداتی که خانه‌شان دریاست اما چون شش دارند نمی‌توانند زیر آب بمانند. پس هر پنج‌دقیقه یک‌بار برای تنفس به سطح آب برمی‌گردند. آن‌ها فوک‌های خزری هستند که در مازندران به «سگ آبی» نیز معروف‌اند. این فوک‌ها حدود 12000سال‌قبل غذای اصلی انسان‌هایی را تشکیل می‌دادند که برای اولین‌بار در غارها ساکن شده بودند و قصد به‌وجودآوردن اولین روستاها را در مازندران داشتند. فوک‌ها تعدادشان آن‌قدر زیاد بود که کم‌زحمت‌ترین غذا برای انسان‌های آن‌زمان را تشکیل می‌داد. آن‌ها با دسترسی به رودخانه‌ها و دریا غذای خود را که ازقضا سرعت بالایی هم برای فرار در خشکی نداشتند شکار می‌کردند. حالا هزاران‌سال از آن‌زمان‌ها می‌گذرد، دریا عقب کشیده و غارها جایشان را به ساختمان‌ها داده‌اند. این‌روزها همه‌چیز سر جای خودش است؛ الا فوک‌هایی که دیگر اثر از آن‌ها نمی‌بینی جز لاشه‌ای در سواحل!
مرگ سریالی فوک
حدوداً دوسالی می‌شود که میانگین هر هفت تا ۱۰روز یک‌بار گزارش پیداشدن تکه‌گوشتی عجیب که مایل به سیاهی‌ست و شباهتی به یک‌تکه ماهی بزرگ دارد در سواحل مازندران از شرق تا غرب خزر می‌شنویم؛ که پس از رسیدن مسئولان مشخص می‌شود چیزی نیست جز لاشه فوک خزری. فوک خزری که کوچک‌ترین فوک دنیا هم لقب دارد به‌طورمیانگین ۱٫۵متر طول و ۸۰کیلوگرم وزن دارد. تنها پستاندار دریای خزر؛ یعنی بجای تخم‌گذاری، نوزادانی به‌دنیا می‌آورد که از شیر مادر تغذیه می‌کنند.
تنهاترین پستاندار خزر «نفس» ندارد
فوک‌ها یکی از مهم‌ترین حلقه‌ها از زنجیره غذایی در رأس هرم غذایی دریای خزر هستند به‌طوری‌که اگر نباشند حیات همه موجودات خزر به‌چالش می‌افتد. تا ابتدای قرن بیستم می‌گفتند تعدادشان بیش از یک‌میلیون‌قلاده است اما کم‌کم، آب رفتند و همین باعث شد تا سال ۲۰۰۸ فک خزری در فهرست موجودات درخطر انقراض قرار بگیرد و از همان‌سال شکار فوک ممنوع اعلام شد و هرسال تلفاتی چهار-پنج‌قلاده‌ای از این جاندار مشاهده می‌شد اما به‌یک‌باره از سال ۹۹ ماجرای مرگ‌های سریالی آن‌ها آغاز شد. چندروزپیش یافتن لاشه‌ای جدید در ساحل بابلسر بهانه‌ای شد تا سری به دریا بزنیم. از مردم که سراغ فوک را می‌گرفتیم می‌گفتند مگر اینجا فوک دارد؟ تعدادی کمی هم که می‌دانستند خزر خانه فوک‌هاست. سنشان از چهاردهه بیشتر بود؛ یکی از دکه‌دارهای قدیمی پلاژ می‌گفت قبلاً که برای ماهیگیری به رودخانه‌ها می‌رفتند فوک‌های زیاد می‌دیدند اما الآن اثری از آن‌ها نیست. از او پرسیدم چه‌کسی در این اطراف قدیمی‌تر است و فوک‌ها را دیده که گفت ماهیگیران قدیمی اطلاعات بیشتری نسبت به من دارند بهتر است از آن‌ها سؤال کنید. در کنار ساحل چند قایق بود که مسافران را به دریا می‌برد و گشتی در دریا می‌زد و دوباره به ساحل برمی‌گشت از صاحب قایق‌ها پرسیدم که شغلش همین است؟ گفت در تابستان بله ولی در زمستان صیاد هستم و ماهیگیری می‌کنم. آقای گوران گفت تا ۱۰سال‌قبل در دریا فوک‌های زیادی بود که گاه و بیگاه در تورهای ماهیگیری می‌افتادند و ما هم آن‌ها را آزاد می‌کردیم اما الآن هیچ خبری از آن‌ها نیست انگار هیچ‌وقت وجود نداشته‌اند. وی می‌گفت در سال‌های اخیر فقط شنیده فوک‌ها گاه و بیگاه در ساحل پیدا می‌شدند آن‌هم بی‌جان.
مرگ فوک‌ها از کجا آب می‌خورد؟
با حسابی سرانگشتی می‌توان فهمید که از سال ۱۴۰۰ تا شهریور ۱۴۰۱ هر هفت‌روز لاشه یک فوک در ساحل ایران پیدا شده؛ جاندارانی که علاوه‌بر مشکلاتی که برای حیاتشان وجود دارد فیزیولوژی و زندگی خودشان هم طوری‌ست‌که زادوولدشان به‌کندی پیش می‌رود. آن‌ها جانورانی تک‌همسرند؛ اواخر پاییز جهت تولیدمثل به مناطق شمالی خزر که دارای عمق کمتر و آب یخ‌زده است می‌روند. دوره بارداری آن‌ها حدود ۱۱ماه بوده و در هر دوره فقط یک نوزاد به‌دنیا می‌آورند. فوک‌های متولدشده حدود پنج‌کیلوگرم وزن دارند و دارای موهای سفیدی هستند که این موها به‌مرورزمان تیره می‌شوند. برای دریافت آمار رسمی تلفات سراغ دکتر کاویان؛ مدیرکل محیط‌زیست مازندران می‌روم که می‌گوید: تلفات فوک‌ها دوسال است غیرعادی شده. در سال ۱۴۰۰ درمجموع ۵۰قلاده فوک در آب‌های ساحلی شمال کشور تلف شده است و امسال هم تلفات افزایش داشته به‌طوری‌که در شش‌ماهه امسال نیز ۲۰قلاده فوک در مازندران، چهار‌قلاده در گلستان و دو‌قلاده هم در گیلان تلف شده‌اند. کاویان گفت: از پارسال بررسی‌های زیادی روی لاشه فک‌ها انجام شد اما به‌دلیل‌اینکه لاشه‌ها مدت زیادی پس از مرگ به ساحل می‌رسند امکان آزمایش برای تشخیص علت اصلی مرگ وجود ندارد. وی بابیان‌اینکه دلایل زیادی برای تلف‌شدن این گونه باارزش وجود دارد، افزود: آلودگی آب‌ها، بیماری‌های ویروسی، رزمایش آبی جمهوری آذربایجان، بیماری‌های میکروبی و تورهای صیادی دلایلی‌ست که برای مرگ فوک‌ها متصور است. کاویان درپاسخ‌به‌این‌سؤال‌که چرا تابه‌حال دلیل اصلی مرگ‌ومیر فوک‌ها مشخص نشده؟ گفت: برای تشخیص علت اصلی مرگ لازم است لاشه جدید دردسترس بوده که بافت‌های آن سالم باشد و آزمایشگاه بتواند آن بافت‌ها را موردبررسی قرار دهد اما لاشه‌هایی که به ساحل ایران می‌رسند حدود دوهفته از مرگشان می‌گذرد و بافت سالم و قابل‌استفاده برای آزمایش را ندارند. سازمان محیط‌زیست مازندران چندین پایش در دریای خزر داشته است تا بتواند یک لاشه تازه فوک‌ها را پیدا کند اما متأسفانه در گشت و پایش‌های محیط‌زیست لاشه جدیدی پیدا نشده پس تا پیداشدن لاشه‌ای که مدت کمی از مرگ آن گذشته نمی‌توان به قطعیت جواب داد.
تورهای صیادی؛ طناب دار فوک‌ها
فوک‌ها شناگرهای بزرگی با سرعت ۳۰کیلومتربرساعت هستند که می‌توانند ۱۰۰۰کیلومتر در دریا شنا کنند و خود را به محل موردنظر برسانند. آن‌ها موجوداتی‌اند که سرما را دوست دارند و برای‌اینکه سرمای موردنیاز بدن خود را تأمین کنند به اعماق آب رفته و بعد از چنددقیقه دوباره به سطح آب می‌آیند به‌خاطراینکه شش‌هایشان ظرفیت زیاد‌ماندن در زیر آب را ندارد اما همین فوک‌ها در اعماق آب شنا می‌کنند بی‌خیال از اینکه در اعماق دریاها تورهایی نهفته که طناب دارشان می‌شود. سری به دکتر نصیر احمدی؛ مدیر اداره دریایی محیط‌زیست مازندران می‌زنم تا از جزئیات مرگ فوک‌هایی که اخیراً در ساحل پیدا شده‌اند باخبر شویم. وی ابتدا از مخاطرات دریا برای فوک گفت؛ از اینکه غذای اصلی آن‌ها ماهی کیلکاست و جمعیت آن‌ها هم در دریا کم شده به‌همین‌دلیل فوک‌ها ازنظر غذایی هم درخطر هستند. او افزود: تا سال ۲۰۰۵ تعداد نوزادهای این جاندار ۲۱هزار‌قلاده در آب‌های خزر بود اما طبق تخمین‌هایی که زده می‌شود اکنون تنها ۲۰۰۰ نوزاد فوک در خزر نفس می‌کشند. علت اصلی مرگ فک‌ها را می‌پرسم که می‌گوید: تورهای سرگردان! تورهای صیادی مجاز و غیرمجاز. نصیر احمدی گفت: آزمایش‌ها و کالبدشکافی‌های که روی لاشه فوک‌های خزری انجام شد نشان می‌دهد میزان خون در شش‌های آن‌ها افزایش یافته و این یعنی فوک در زیر آب خفه شده. طبق بررسی‌ها بیشتر این فک‌ها پس از گیرافتادن در تورهای اعماق دریا دچار خفگی شده و چندین‌روز بعد، پس از رهایی از تورها با جریان آب به ساحل برمی‌گردند.
برای پاک‌سازی دریا تلاش می‌شود؛ اما کافی نیست
تورهای سرگردان یعنی تورهایی که متولی خاصی ندارند و برای فرد خاصی هم نیستند. این تورها برای صیادان مجاز یا غیرمجاز بودند که از آن برای صید ماهی استفاده می‌کردند اما چون پاره شده‌اند در دریا رها می‌شوند. تورهای پاره‌پاره‌ای که شاید نتوان با آن ماهی صید کرد اما قاتلان خوبی برای فوک‌ها به‌شمار می‌روند. از سرهنگ ملکی؛ فرمانده یگان حفاظت دریایی شیلات مازندران درباره تورهای سرگردان می‌پرسم. وی که در تمام فصول سال برای گشت و پایش و حفاظت در دریا حضور دارد می‌گوید: موضوع فک‌ها مربوط به محیط‌زیست است اما یگان دریایی به‌عنوان حافظ موجودات دریایی وظایفی برعهده دارد. او می‌گوید: یگان حفاظت شیلات فقط در سه‌ماهه‌اول امسال بیش از ۳۵۰۰ رشته دام ماهیان غضروفی و ۱۲هزار رشته دام ماهیان استخوانی را در ۱۵۰ مرحله عملیات کشف و ضبط کرده. وی از تلاش یگان حفاظت می‌گوید و من به این فکر بودم که انگار این‌اقدامات برای نجات فوک‌های خزر کافی نیست. تلفن را برمی‌دارم و با دکتر امیر صیاد شیرازی تماس می‌گیرم او مدیر مرکز درمانی و تحقیقاتی فوک خزری در ایران است و هرجا اثری از فوک باشد نام دکتر هم آنجا هست. او باتأکیدبراینکه تورهای صیادی علت اصلی مرگ‌ومیر این‌روزهای فوک خزری‌ست، گفت: تور باعث به‌دام‌افتادن فوک و آسیب و خفگی می‌شود. وی بااشاره‌به‌اینکه فعالیت‌های صیادی را نمی‌توان کم کرد چون امرارمعاش عده زیادی از اهالی شمال با همین صید و صیادی‌ست اما می‌توان آن‌را کنترل کرد. مدیر مرکز حفاظت از فوک‌های خزری گفت: در سال‌های اخیر شیلات برنامه مدونی برای حفاظت از این گونه باارزش نداشته درصورتی‌که نجات فک‌ها برنامه‌ای مدون و اساسی می‌طلبد که متشکل از تلاش چند ارگان مانند محیط‌زیست و شیلات است. خطرناک‌ترین عامل برای فک‌های خزری تورهای خاویاری و تورهای با نخ‌های پلاستیکی‌اند که آسیب‌های شدیدی به فوک‌ها می‌زند. صیاد شیرازی یکی از راه‌های نجات این گونه درخطر انقراض را تشکیل کمیته‌ای متشکل از همه مقامات مسئول می‌داند و می‌گوید: حفاظت از فوک‌های خزری تنها مربوط به یک ارگان نیست و لازم است تمهیدات ویژه‌ای با کمک شیلات انجام شود، به‌گونه‌ای‌که قسمتی از دریا که محل امن و زیستگاه اصلی فوک خزری‌ست از همه تورها پاک و در آن‌قسمت‌ها حتی صید ماهی هم ممنوع اعلام شود تا فوک‌های خزری، ساحلی امن برای زندگی داشته باشند. طبق آماری که از تلفات فک در سواحل ایران منتشر شده بیشترین تعداد لاشه فوک خزری از ساحل میانکاله و بخشی از ساحل بابلسر (پارکینگ ۹) پیدا شده‌اند. بااستنادبه این آمار می‌توان دریافت مسیر فوک‌های خزری در کدام قسمت دریای ایران بیشتر است و کدام قسمت‌ها بیش از هرجا نیازمند پاک‌سازی از تور. یادمان باشد کمتر از ۷۰هزار‌قلاده فوک در پهنه آبی خزر نفس می‌کشند؛ جاندارانی که سهمشان از همه آب‌های دنیا خزر است و تنها چیزی‌که از ما می‌خواهند امنیت دریاست تا بتوانند بی‌سروصدا به زندگی خود ادامه دهند و در سایه آن‌ها حیات خزر هم باقی بماند.
هدیه سعیدی‌فر