کرمان؛ یکی از غنی‌ترین منابع گیاهان دارویی جهان
عفت فلاح
صنعت دارویی، از کلیدی‌ترین و مهم‌ترین صنایع در جوامع امروز است و در ایران نیز سال‌هاست به‌‌جد دنبال می‌شود. درعین‌حال صنعت تولید گیاهان دارویی باتوجه‌به شرایط جغرافیایی ایران و استقبال مردم از درمان‌های مکمل رونق بیشتری نیز دارد. ازسویی تنوع اقلیم‌ها و گونه‌های دارویی، سابقه طب گیاهی در درمان امراض، کاشت و تولید گیاهان دارویی و پذیرش گیاهان دارویی به‌عنوان طب جایگزین توسط آحاد مردم از مزیت‌های نسبی آینده صنعت گیاهان دارویی ایران است. استان کرمان نیز دارای شرایط آب‌و‌هوایی متنوعی‌ست. همین موجب تنوع گیاهی بالا در نقاط مختلف استان گردیده است. قرن‌هاست مردم از گیاهان برای بهبود و سلامت خویش استفاده می‌کنند. درطول‌تاریخ گیاهان به‌عنوان غذا یا دارو جهت درمان یا پیشگیری استفاده شده‌اند. چنانچه اولین نوشته‌ها درزمینه گیاهان دارویی در ایران به 5000سال‌پیش در زمان سومری‌ها بازمی‌گردد. فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی درطول‌تاریخ توانسته جایگاه خود را در زندگی انسان باز کرده و به‌صورت بخشی از تمدن و سنن از نسلی به نسلی دیگر منتقل شود. در عصر حاضر با وجود پیشرفت و توسعه چشمگیر کاربرد داروهای سنتی، هنوز گیاهان دارویی و اشکال دارویی حاصل‌ازآن‌ها در مقیاس وسیع مورداستفاده هستند؛ به‌طوری‌که در برخی کشورها از اجزای سیستم دارودرمانی محسوب می‌شوند و بازار تجارت آن‌ها نیز درمقایسه‌با داروهای شیمیایی رونق افزون‌تری دارد. آمارهای منتشره نشان داده‌اند 80درصد داروهای عرضه‌شده در برخی کشورها منشأ گیاهی و طبیعی دارند و در جوامع توسعه‌یافته کاربرد گیاهان دارویی معطر به‌شدت افزایش یافته طوری‌که 90درصد مردم این‌کشورها از داروهای گیاهی استفاده می‌کنند؛ نیز 80درصد از سکنه جهان برای مراقبت‌های اولیه بهداشتی ترجیح می‌دهند از عصاره‌های گیاهی یا ماده مؤثر آن‌ها استفاده نمایند.
کرمان و منابع گیاهان دارویی
استان چهارفصل کرمان با ۱۷۵۵متر ارتفاع از سطح دریا، شرایط مطلوب برای رشد گیاهان دارویی دارد و وجود این ظرفیت، کمک خوبی برای توسعه صادرات غیرنفتی محسوب می‌شود. استان کرمان با داشتن هر چهارفصل سال می‌تواند در تولید گیاهان دارویی پیشتاز باشد و درواقع ظرفیت باروری گیاهان دارویی و معطر در کرمان از دیگر محصولات آن نظیر پسته و خرما بیشتر است. برخی از گیاهان دارویی بیشترین سطح زیر کشت و استفاده را در کرمان دارند به‌طوری‌که هر‌جا نامی از این گیاهان به‌میان می‌آید ذهن سریعاً سمت کرمان می‌رود. طب سنتی و عطاری‌ها در کرمان جزئی جدانشدنی از زندگی مردم هستند به‌طوری‌که در هر کوی و برزنِ شهر کرمان یک دکان عطاری با عطر و بویی ویژه به‌چشم می‌خورد. کلاً این گیاهان نه‌تنها مصرف و نگهداری‌شان در خانواده‌های کرمانی نفوذ کرده بلکه تجارتی ریشه‌دار دراین‌بخش، در کرمان شکل گرفته. این گیاهان توسط عشایر یا دیگر افراد جمع‌آوری می‌شود و به‌فروش می‌رسد که سود قابل‌توجهی دارد. رئیس اداره بهره‌برداری اداره‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری استان کرمان گفت: با رویش فصل بهار و سبزشدن گیاهان، کار برداشت محصولات فرعی مراتع و گیاهان دارویی آغاز می‌شود که از جمله این‌ها می‌توان به قارچ‌ها و سبزهای کوهی خوراکی اشاره کرد. وی افزود: در ادامه برداشت گیاهان معطر دارویی از گونه‌های شاخص استان می‌توان به گیاهان مرتعی زیره، آویشن، بومادران، آنغوزه، ریواس و از گونه‌های جنگلی بذور، بنه و بادام‌کوهی و شیرابه‌های گیاهان مرتعی وشا، اُشترک، آنغوزه تلخ و شیرین اشاره کرد. وی تصریح کرد: اقلیم کرمان برای رشد انواع گیاهان دارویی مناسب است و برخی از این گیاهان به‌صورت خودرو نیز در دشت‌ها و بیابان‌ها رشد می‌کنند.
ضربه برداشت بی‌رویه، خشک‌سالی و چرای دام به گیاهان دارویی
وی گفت: از ظرفیت گیاهان دارویی استان کرمان به‌خوبی می‌توان برای توسعه و رشد اقتصاد عشایر و روستاییان استفاده کرد. البته باید به برداشت بی‌رویه، خشک‌سالی و چرای دام به‌عنوان عوامل اصلی در ضربه به این پتانسیل کرمان توجه داشت. وی افزود: این‌عوامل تهدیدی جدی در روند رویش گیاهان دارویی کرمان به‌شمار می‌آیند و درواقع باید هدفمند، کشت گیاهان دارویی دنبال شود و از این سرمایه بومی نهایت استفاده را برد تا به‌عنوان یک صنعت بومی شکل گیرد. وی بااعلام‌اینکه تقریباً ۲٫۵میلیون‌هکتار از عرصه‌های طبیعی کرمان رویشگاه گیاهان دارویی‌ست، تصریح کرد: تقریباً تمامی سطح استان کرمان، گیاهان دارویی کم‌وبیش می‌روید اما رویشگاه گونه زیره در ارتفاعات کوهستانی همانند کوه‌های جوپار، ارتفاعات سیرچ، کوه‌های جبالبارز، کوهستان هزار و ارتفاعات خبر، رفسنجان و زرند است. مناطق مستعد بهره‌برداری آنغوزه نیز شهرستان‌های راور، زرند، کوهبنان، کرمان، کوهپایه، کوه خواجویی سیرجان و رفسنجان و رویشگاه وشا شهرستان‌های بردسیر، رابر، راین، سارودییه و ارتفاعات بهر‌آسمان است. رئیس اداره بهره‌برداری اداره‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری کرمان بااشاره‌به وجود ۱۸ گونه شاخص گیاه دارویی دراین‌استان گفت: در شهداد، گز برداشت می‌شود و در دهبکری گلوچار، رابر، دهسرد ارزوییه، کوهبنان و بافت نیز بنه و بادام الوک می‌روید. وی گفت: در کل ۳۸۴ گونه شناسایی شده که برخی زراعی و مشترک با جهاد کشاورزی و محصولات زراعی و گلخانه‌ای‌ست.
ممنوعیت برداشت کرفس کوهی ازگن و گون کتیرایی
وی باتأکیدبراینکه برداشت برخی از گیاهان دارویی همانند کرفس کوهی، ازگن و گون کتیرایی ممنوع است، افزود: بعضی‌ها نیز نیاز به طرح مصوب و مدون توأم با عملیات احیایی و صدور مجوز همچون وشا، آنغوزه، آویشن، بومادران، خار مریمی، ریواس دارند. رئیس اداره بهره‌برداری اداره‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری کرمان، ازجمله شرکت‌های فعال این‌عرصه را شرکت لیکوریس عنوان کرد و بیان داشت: این شرکت کار پودرکردن و تهیه گرانول ریشه شیرین‌بیان را انجام داده و تمام محصول را صادر می‌کند.
وجود ۴۲نوع گیاه دارویی در کرمان
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی کرمان بااشاره‌به وجود حدود ۴۲نوع گیاه دارویی دراین‌استان، گفت: باتوجه‌به سطح موجود، بالغ‌بر ۳۵۰۰نفر سالیانه و برای برداشت محصول ۳۹۰هزارنفر روز اشتغال ایجاد می‌شود. وی افزود: باتوجه‌به تنوع گونه‌ها از ۸۰میلیون‌ریال تا 1200میلیون‌ریال در هکتار (طبق تولید محصول به‌صورت خشک) هزینه احداث است. مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی کرمان گفت: ۷۸۷۴هکتار سطح زیر کشت گیاهان دارویی استان است. کرمان استانی مملو از انواع گیاهان دارویی خودرو و پرورشی‌ست. او بااشاره‌به‌اینکه بیش از ۳۰ گونه گیاهی دارویی پرورشی در استان داریم افزود: این گیاهان شامل زعفران، گل‌محمدی، آویشن، زیره سبز، پنیرک، آنغوزه، گاوزبان، انواع نعناع، ترخون، آلوئه‌وراست. او تصریح کرد: اکنون جهت ارتقای کشت گیاهان دارویی از محل کمک‌های فنی و اعتباری با عاملیت صندوق کارآفرینی امید تسهیلات کم‌بهره پرداخت شده و گونه‌های منحصربه‌فرد کرمان شامل زعفران و گل‌محمدی می‌باشند. او افزود: سالانه ۱۶۸۱۰تن محصول تر در استان تولید می‌شود. جمعاً ۷۸۷۴۰نفر اشتغال‌زایی در دوره کاشت، داشت و برداشت و فرآوری گیاهان دارویی در استان به‌وجود آمده. این منهای گیاهان دارویی‌ست که به‌شکل خودرو در مراتع و ارتفاعات کرمان رشد می‌کند.
کشت گیاهان دارویی در سطح ۱۲هزارهکتار از مراتع جنوب کرمان
مدیرکل منابع‌طبیعی و آبخیزداری جنوب کرمان از اجرای طرح احیا، اصلاح و توسعه گیاهان دارویی در سطح ۱۲۳۳۴هکتار از مراتع جنوب کرمان با مشارکت مردمی خبر داد. حمزه احمدی بااعلام‌اینکه این‌طرح به‌شیوه کپه‌کاری، بذرپاشی و بذرکاری درحال‌اجرایی‌شدن است، اظهار کرد: با آغاز بارش‌های پاییزی کاشت گیاهان دارویی، صنعتی و خوراکی شامل آنغوزه، وشا و آویشن در سطح بیش از ۱۲۰۰۰هکتار از مراتع جنوب کرمان آغاز شده است. وی تصریح کرد: طرح کشت، احیا، اصلاح و توسعه گیاهان دارویی با مشارکت مرتع‌داران، تشکل‌های مردم‌نهاد، جوامع محلی، بهره‌برداران و همیاران طبیعت و در قالب طرح‌های مرتع‌داری جهت اقتصادی‌کردن مراتع و بهبود معیشت بهره‌برداران و جوامع محلی اجرا می‌شود. احمدی بااشاره‌به‌اینکه طرح کشت گیاهان دارویی در مراتع جنوب کرمان از سه‌سال‌گذشته آغاز شده است، افزود: تاکنون بیش از ۲۰۰۰۰هکتار از مراتع جنوب کرمان زیر کشت گیاهان دارویی و صنعتی رفته و تاکنون از اراضی زیرکشت آنغوزه و آویشن محصول برداشت شده که باتوجه‌به درآمدزایی خوب این‌محصولات علاوه‌بر ایجاد اشتغال موجب کاهش فشار چرای دام در مراتع شده است. وی بابیان‌اینکه با مشارکت مردمی در شهرستان‌های جیرفت، فاریاب، قلعه‌گنج و منوجان بیشترین بذرکاری و بذرپاشی انجام می‌شود، گفت: بذرپاشی از اواسط پاییز سال جاری شروع و تا پایان بهمن‌ماه ادامه دارد. وی بابیان‌اینکه از کلیه بهره‌برداران، کوهنوردان، عشایر، گردشگران طبیعت، همیاران و دوستداران طبیعت جهت مکان‌یابی مرتع گیاهان دارویی ازجمله آنغوزه، وشا، بابونه، آویشن کوهی، کرفس کوهی و کلپوره خواستار همکاری هستیم، گفت: با شناسایی این ذخیره‌گاه‌ها در سطح منطقه می‌توان جهت حفظ، اصلاح و توسعه و بهره‌برداری اصولی از این مراتع برنامه‌ریزی لازم را انجام داد.
تأثیر مثبت کشت گیاهان دارویی در کاهش واردات داروها و خروج ارز از کشور
گیاهان دارویی به‌عنوان یک منبع خدادادی باید موردتوجه قرار گیرد و علاوه‌بر توجه ویژه باید برای حفظ و گسترش آن نیز اهتمام ورزید. دستیابی به توسعه پایدار از اهداف مهم کشاورزی به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک به‌حساب می‌آید، استفاده از گیاهان دارویی باتوجه‌به ظرفیت‌های اقلیمی خاص ایران، یکی از راه‌های استفاده بهینه از مزیت‌های موجود در کشور است. به‌دلیل جغرافیای ایران و اقلیم متفاوت در چهارگوشه کشور امکان کاشت و تولید این‌نوع گیاهان در گوشه‌وکنار کشور و در همه فصول وجود دارد. تولید گیاهان دارویی به‌منزله به‌کارگیری و فعال‌سازی ظرفیت‌های نهفته در کشور و استفاده از توان سرزمینی‌ست. ایران رویشگاه اصلی بسیاری از گونه‌های دارویی باارزش است که سازگاری مناسبی با محیط داشته و عملکرد و مواد مؤثره نسبتاً بالایی دارند و ازنظر درآمد و اشتغال مقرون‌به‌صرفه هستند. متخصصان حوزه کشاورزی معتقدند که کشت گیاهان دارویی در کاهش واردات داروها و خروج ارز از کشور مؤثر است که سرجمع این‌اقدامات در حوزه‌های مختلف تحقق‌بخش اقتصاد مقاومتی موردتأکید و نظر رهبری‌ست. صادرات گیاهان دارویی و فرآورده‌های آن نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه سرمایه‌گذاری در صنایع گیاهان دارویی دارد. اگرچه کشت گیاهان دارویی با هدف صادرات، رونق اقتصادی، ایجاد اشتغال بین کشاورزان و جلوگیری از نابودی این سرمایه ارزشمند، در دولت تدبیر و امید موردتوجه قرار گرفته اما توسعه همه‌جانبه گیاهان دارویی در عرصه‌های طبیعی مستعد ایران، نیازمند تدوین راهکار علمی و عملی کاشت، داشت و برداشت، ایجاد صنایع تبدیلی، بازار منسجم فروش و صادرات و حمایت دولتی‌ست.