واکاوی گرایش برخی زنان به مصرف دخانیات
پریچهر ۳۱ساله است؛ مجرد و منشی یکی از شرکت‌های خصوصی منطقه ۶ پایتخت که ۱۲سال است سیگار می‌کشد. می‌گوید: ۱۹ساله بودم که برای اولین‌بار از سوپرمارکت محله سیگار خریدم؛ آزمون کنکور را رد شده بودم و تصور می‌کردم می‌تواند برای لحظاتی ناراحتی‌ام را تسکین دهد. فکر می‌کنی با یک‌بار مصرف، اعتیاد پیدا نمی‌کنی اما سیگار وابستگی می‌آورد؛ وابسته می‌شوی و ادامه می‌دهی. خیره نگاهم می‌کند و ادامه می‌دهد: دوست ندارم کنار پدرومادرم سیگار بکشم؛ می‌دانم که می‌دانند سیگار می‌کشم؛ ولی ترجیح می‌دهم کنار والدین و برادر کوچک‌ترم نباشد. نمی‌خواهم سیگارکشیدنم را توجیه کنم؛ اما مشکلات اقتصادی، اختلاف‌های طبقاتی و الگوهای دوست‌داشتنی سینما و تئاتر و موسیقی دراین‌رابطه بی‌تقصیر نیست. دوران راهنمایی‌ام خیلی از سلبریتی‌های موردعلاقه‌ام سیگار می‌کشیدند. گاهی خودم در خانه ادای برخی‌ازآن‌ها را درمی‌آوردم. از روی نیمکت بلوار کشاورز بلند می‌شود؛ «سیگارکشیدن من با شکست در آزمونی که تصور می‌کردم آرزوهایم را به واقعیت گره می‌زند آغاز شد اما فقط من مقصر نبودم».
مصرف دخانیات سالیانه موجب مرگ بیش از هشت‌میلیون‌نفر در جهان می‌شود؛ هفت‌میلیون‌نفر به‌دلیل مصرف مستقیم و ۱.۲میلیون‌نفر به‌جهت مواجهه با دود دست‌دوم این ماده جان می‌بازند. در ایران نیز سالانه بیش از ۶۰هزارنفر براثر مصرف دخانیات جان خود را از دست می‌دهند؛ به‌گفته دبیرکل جمعیت مبارزه با دخانیات کشور اگر روند افزایش مصرف سیگار در کشور کنترل نشود، میزان مرگ‌ومیر ناشی‌ازاین مواد در ایران، در ۱۰سال‌آینده به ۲۰۰هزارنفر در سال خواهد رسید. آسیبی که بنابر مشاهدات میدانی در سال‌های اخیر در جامعه زنان هم افزایش یافته است؛ یک گزارش از سازمان بهداشت جهانی حاکی‌ست از بیش از پنج‌میلیون‌نفری که سالانه جان خود را دراثر استعمال سیگار از دست می‌دهند، ۱.۵میلیون‌نفر زن هستند. طبق گزارش اطلس جهانی دخانیات نیز فقط در ۲۰۲۰ عامل مرگ بیش از هشت‌میلیون‌نفر انسان، دخانیات بوده که ازاین‌تعداد هم بیش از ۱.۵میلیون‌نفر زن بوده‌اند. آسیبی که به عوامل خانوادگی، روانی، اجتماعی و محیطی متعددی همچون اضطراب و افسردگی، اختلالات روانی، پرکردن اوقات فراغت، خودنمایی، جلب‌توجه و کمبود اعتماد و عزت‌نفس مرتبط و به‌منظور پیشگیری و کاهش نیازمند آموزش است.
مدیر واحد زنان و جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران درمورد علل گرایش زنان به مصرف دخانیات و چگونگی کاهش و رفع این آسیب اظهار داشت: مؤلفه سلامت (با تمامی جوانب) از حقوق اولیه انسانی‌ست و امروزه سلامت انسان و محیط‌زیست با یک چالش اساسی تحت‌عنوان مصرف دخانیات مواجه شده است. علم پزشکی نیز رابطه مصرف دخانیات با طیف وسیعی از بیماری‌ها را ثابت کرده و این‌مسئله یک تلاش همه‌جانبه برای مبارزه با دخانیات را می‌طلبد. زهرا صدر افزود: مطابق با تحقیقات نیز کاهش سن مصرف دخانیات و رشد صعودی مصرف این مواد به‌ویژه قلیان در زنان نسبت به مردان در دهه‌های اخیر قابل‌توجه است. وی گفت: سلامت زنان به‌ویژه دختران جوان نیز دراین‌رابطه به‌عنوان مادران آینده و نقش مؤثر این قشر در سلامت روانی و جسمانی فرزندان و درنهایت سلامت جامعه نیز انکارناپذیر بوده و بی‌توجهی به این‌مسئله آسیب‌های جبران‌ناپذیر برای جامعه زنان و کشور به‌دنبال خواهد داشت. صدر یادآور شد: مضرات این ماده بین مردان و زنان متفاوت نیست؛ اما زنان علاوه‌بر خطرهای عمومی ناشی از مصرف دخانیات درمعرض‌خطر عوامل خاص جنسیتی ازنظر فیزیولوژی نیز قرار دارند. وی همچنین درباره میزان مصرف این ماده دخانی اظهار داشت: در سال ۹۵ در ایران شیوع مصرف دخانیات در مردان ۲۵.۱۶ و در زنان برابر با ۴.۱درصد برآورد شده بود. همچنین مصرف سیگار دختران نوجوان از یک‌درصد به ۲.۱درصد افزایش یافت و در پسران از ۵.۱درصد به ۴.۸درصد رسید. وی تصریح کرد: دخانیات بزرگ‌ترین عامل مرگ قابل‌پیشگیری در جهان است و زنان بزرگ‌ترین قربانیان این صنعت پرسود هستند؛ طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت دخانیات در سال ۲۰۱۹ در هر پنج‌انیه جان یک‌نفر را می‌گیرد. این ماده زیان‌بار همچنین عامل مرگ بیش از هشت‌میلیون‌نفر بوده است که ازاین‌تعداد هفت‌میلیون دراثر مصرف مستقیم دخانیات جان‌باخته و یک‌میلیون زن نیز دراثر دود تحمیلی ناشی از دخانیات جان می‌بازند. به‌گفته وی؛ مصرف روزانه قلیان هم از سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰، ۲۸درصد افزایش یافته است. مدیر واحد زنان و جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران درادامه درخصوص علل گرایش به سیگار نیز عنوان کرد: علل گرایش به این ماده دخانی در چهار دسته طبقه‌بندی می‌شود؛ اول عوامل اجتماعی نظیر زندگی در محیط‌های آلوده به سیگار همچون محیط کار، عدم‌آگاهی و فقدان آموزش درخصوص مضرات مصرف مواد دخانی، سهولت دسترسی و قیمت ارزان سیگار، معاشرت با اشخاص سیگاری به‌ویژه دوستان، الگوبرداری، فشارهای اجتماعی و تبلیغات مثبت. وی افزود: دوم عوامل خانوادگی؛ ساختار خانواده ازمنظر روحی و روانی، موقعیت اقتصادی و اجتماعی، مراقبت‌های روحی و عاطفی در گرایش فرزندان به مواد دخانی به‌ویژه سیگار مؤثر است. همچنین سابقه مصرف والدین، طلاق و جدایی و ناسازگاری پدرومادر، نوع مدیریت خانواده و فرزندپروری و پایبندی خانواده به اصول و مبانی اخلاقی و ارزشی نیز دراین‌رابطه می‌تواند تأثیرگذار باشد. به‌گفته وی؛ والدین منطقی (مقتدر، موفق، سالم و دموکرات) عمدتاً کودکان‌ونوجوانان را دراین‌زمینه بهتر مدیریت می‌کنند. صدر همچنین بااشاره‌به عوامل فردی و روان‌شناختی به‌عنوان سومین مؤلفه مؤثر در مصرف دخانیات ادامه داد: عدم‌آگاهی به مهارت‌های زندگی همچون مهارت «نه گفتن» کمبودهای شخصیتی، خودنمایی، جلب‌توجه، تظاهر به بلوغ زودرس، رفع استرس و افسردگی و نیز خشونت و پرخاشگری، لذت‌جویی و ناتوانی درمواجهه‌با بحران به عوامل روانی این آسیب اشاره می‌کند. این مسئول افزود: عوامل زیستی یکی‌دیگر از علل گرایش به مصرف سیگار است؛ مصرف کوتاه‌مدت نیکوتین شخص را به یک آرامش مقطعی می‌رساند؛ به‌تدریج اما باگذشت‌زمان، گیرنده‌ها به‌حالت منفعل و حساسیت‌زدا تبدیل شده و برای کسب احساس خوشایند اولیه نیاز به مصرف بیشتر می‌یابند؛ بنابراین شخص مصرف‌کننده (که به‌مدت طولانی درمعرض نیکوتین قرار می‌گیرد) معتاد به سیگار خواهد شد که احتمال مصرف سیگار این جمعیت در دوران نوجوانی و جوانی را هم افزایش خواهد داد. مدیر واحد زنان و جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران افزود: دخانیات همچنین عامل اصلی ۵۲ بیماری، ۲۴نوع سرطان و ۱۲درصد از بیماری‌های غیرواگیر همچون بیماری‌های قلبی-عروقی، ریوی، سکته قلبی و مغزی، دیابت و سرطان است. وی درادامه بااشاره‌به تأثیرات دود تحمیلی ناشی‌ازاین ماده یادآور شد: دود تحمیلی ثانویه از نوک روشن و در حال اشتعال سیگار یا بازدم فرد سیگاری از ریه خارج و در محیط منتشر می‌شود؛ این دود توسط نزدیکان استنشاق شده و زیان‌بارتر از دود اولیه است. صدر همچنین بااشاره‌به اثرات این‌نوع دود بر خردسالان گفت: حق بقا از آغاز تشکیل جنین، از حقوق اساسی انسانی در سند ملی حقوق کودکان‌ونوجوانان تعریف شده است؛ بنابراین پیشگیری و کاهش مصرف دخانیات در جامعه یکی از عناصر اساسی در جلوگیری از آسیب‌های فردی، اجتماعی و فرهنگی و ... است. مصرف مواد دخانی درحقیقت دروازه ورود به اعتیاد و یکی از عوامل مهم طلاق و نابسامانی خانواده‌هاست. این مسئول اضافه کرد: زایمان زودرس، سقط‌جنین، بارداری خارج از رحم، مرده‌زایی و جذب ماده سرطان‌زا نیز از جمله اثرات مخرب بر زنان باردار است. همچنین اختلال در رشد ریه جنین، وزن کم نوزاد هنگام تولد، سندرم مرگ ناگهانی و تشنج نیز از تبعات آسیب‌های این ماده دخانی بر جنین است. دغدغه‌های تحصیلی، اشتغال، ازدواج و نیز خالی‌بودن اوقات فراغت از علل اصلی افزایش گرایش مثبت در مصرف سیگار است؛ بنابراین توجه به جایگزین‌های دخانیات در مدیریت هریک‌از این مباحث و تمرکز بر اوقات فراغت توسط برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران کشور کاهش مصرف دخانیات در هر جامعه را به‌دنبال خواهد داشت.
شبنم مقتدری؛ عضو سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور نیز دراین‌رابطه گفت: یکی از علل اصلی مصرف سیگار ازسوی افراد سیگاری کاهش و رفع استرس و دستیابی به آرامش است. وی تصریح کرد: با مصرف این ماده دخانی، لیمبیک (مجموعه‌ای از ساختارهای مغزی) تحریک و دوپامین (پیام‌رسان عصبی که نقش ایجاد لذت در مغز را به‌عهده دارد) ترشح می‌شود و شخص مصرف‌کننده احساس لذت می‌کند. مقتدری ادامه داد: مدت‌زمان تجربه این احساس خوشایند کوتاه است؛ درنتیجه انسان به مصرف مجدد تمایل یافته و رفتار تکرار می‌شود؛ بنابراین باید گفت، انسان با بروز عواطف و احساسات منفی اعم از نگرانی و اضطراب (طبق باور غلط) از مؤلفه سیگار درجهت تغییر خلق منفی به مثبت استفاده می‌کند. وی بااشاره‌به نظریه‌پردازان شرطی‌سازی افزود: ترک این رفتار (مصرف سیگار) بنا بر نظریه‌پردازان شرطی‌سازی، نیازمند شرطی‌زدایی توسط متخصصان این‌حوزه به‌منظور خاموشی رفتار است. این روان‌درمانگر و پژوهشگر اجتماعی گفت: یکی‌دیگر از علل مصرف سیگار به‌ویژه در سنین پایین، یادگیری مشاهده‌ای‌ست. مثلاً مصرف سیگار توسط خانواده به‌خصوص والدین، همکلاسی، دوستان و همکاران می‌تواند نقش مهمی در مصرف شخص داشته باشد. مقتدری اضافه کرد: ازمنظر روانکاوی (به‌عنوان یک رویکرد درمانی) مصرف سیگار با تجارب دوران کودکی و نوزادی هم مرتبط است. به‌عنوان‌مثال، تجربه تعارضات ارتباطی با مراقب (مادر، پدر، پرستار و ...) دراین‌زمینه مؤثر است؛ این مراقب می‌تواند در زمان گرسنگی کودک دردسترس نبوده و درواقع نیاز نوزاد را برآورده نکند. این روانشناس افزود: ممکن است، کودک خیلی‌زود (یا دیر) از شیر گرفته شود؛ هریک‌از این‌مسائل می‌تواند موجب برآورده‌نشدن نیازهای دهانی کودک و تثبیت دراین‌مرحله شود و درنتیجه بر رفتارهای دوران نوجوانی و جوانی و حتی بزرگ‌سالی اثرگذار باشد و تعارضات و نیازهای حل‌نشده (پاسخ داده نشده) را به‌شکل رفتارهای منفی ازجمله پرخوری، سوءمصرف الکل و سیگار نشان دهد. مقتدری تأکید کرد: مصرف سیگار در زنان آسیب‌های اجتماعی و روانی متعددی را به‌دنبال خواهد داشت. الگوبرداری خانواده به‌ویژه فرزندان از رفتار مادر و طبیعتاً مصرف این ماده دخانی توسط کودک‌ونوجوان یکی از مهم‌ترین آسیب‌های این‌مسئله است. یکی‌دیگر از علل مصرف سیگار کاهش عزت‌نفس است. برخی از زنان و دختران ارزشمندی خود را به عوامل بیرونی وابسته و تصور می‌کنند با سیگارکشیدن به ارزش اجتماعی دست می‌یابند. عضو سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور بابیان‌اینکه ترک سیگار باید زیرنظر پزشک صورت پذیرد، یادآور شد: متخصصان این‌حوزه می‌توانند جایگزینی برای سیگارکشیدن پیدا کنند و فضایی که مصرف‌کننده در آن احساس ناامنی می‌کند را (تاحدامکان) تغییر دهند و درمانی متناسب با مصاحبه تشخیصی ارائه کنند. مقتدری اضافه کرد: برای برخی از زنان و دختران اعتماد و عزت‌نفس باید تقویت شود. این جمعیت باید «خود» را همان‌گونه که هست بپذیرند و ارزشمند بدانند. وی همچنین باتأکیدبر آموزش دراین‌زمینه افزود: عواقب و تبعات مصرف سیگار هم باید در جامعه تذکر داده شود. به‌عنوان‌مثال، اثرات این مواد دخانی بر سلامت و زیبایی انسان به‌ویژه زنان باید توسط رسانه‌ها و... توضیح داده شده و فن‌های لازم و روش‌های مقابله‌ای آموزش داده شود.
الهام دربان/ ایرنا