رقابت سنگین ترانزیتی در خاورمیانه
رقابت نفس‌گیر در کسب سهم بیشتر از ترانزیت در منطقه، میان سه کشور ایران، عربستان و ترکیه است و دراین‌بین باتوجه‌به چالش‌هایی مثل زیرساخت و ... جذب سرمایه‌گذاری خارجی ذیل «نظم جدید» می‌تواند نقش مهمی برای توسعه کریدورهای اقتصادی ایران داشته باشد. موضوع توسعه کریدورهای اقتصادی بحثی‌ست که تاریخ طولانی در شکل‌دهی مناسبات تجاری و امنیتی ایران دارد. از گذشته یکی از محورهای اصلی اقتصاد ایران گسترش تجارت میان شرق و غرب و همچنین شمال و جنوب بوده است. طی سال‌های اخیر نیز تأکیدات زیادی براین‌موضوع مطرح شده است. درحال‌حاضر و بعد از تغییر کلان رویکردهای اقتصادی کشور بعد از شکل‌گیری ایده نظم جدید، به‌نظر می‌رسد که فرآیندهای اجرایی برای گسترش کریدورهای اقتصادی در ایران سرعت بیشتری به‌خود گرفته. طی یک‌سال‌گذشته، درابتدا روسیه برای بهره‌مندی از منافع ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک کریدور شمال-جنوب و سپس چین برای فعال‌کردن مسیر آسیای میانه کریدور شرق به غرب ذیل ابرپروژه راه ابریشم جدید BRI وارد ایران شدند. ایران یکی از کشورهایی‌ست که در حوزه اقتصادی باتأکیدبر تجارت از محور عرض جغرافیایی خود- شرق به غرب، فعال بوده است. این‌درحالی‌ست‌که در دنیای جدید به‌لحاظ توسعه روابط تجاری ارتباط تهران به‌عنوان پایتخت با چهار نقطه شامل مکران، باب المندب، قفقاز و مدیترانه از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردار است. جدای از توجه ویژه‌ای که اخیراً به ناحیه قفقاز و مکران و باب المندب شده که به‌یاد داشته باشیم کشور ما سابقه حضور تاریخی در مدیترانه را دارد. دراین‌مسیر راه‌آهن شلمچه-بصره می‌تواند، از محورهای اتصال ایران به مدیترانه باشد. درکناراین‌ها، مثلث طلایی تنگه مالاکا، مکران و باب‌المندب به‌لحاظ ژئوپولتیک باید موردتوجه جدی سیاست‌گذاران کشور باشد. رقبای ایران نیز به‌جد درحال‌پیگیری منافع خود هستند؛ مثلاً دالان عرب به‌منظور دورزدن ظرفیت ترانزیتی ایران ذیل کریدور آسیای میانه جاده ابریشم جدید به‌وجود آمده و توسط کالاهای هندی توسعه خواهد یافت. این یک کریدور غذایی-کشاورزی‌ست. دراین‌بین ایران باید یک کریدور جدید طراحی و اجرا کند.
الف. چنانچه برنامه و طرح درستی برای استفاده از ظرفیت منطقه مکران وجود داشته باشد طراحی یک کریدور جدید که ایران در مرکز آن قرار دارد، محتمل به‌نظر می‌رسد. درعین‌حال اشتباه دراین‌مسیر می‌تواند به ازدست‌رفتن ظرفیت‌های ژئوپلیتیک کشور منجر شود.
ب. درخصوص خط راه‌آهن صلح رژیم صهیونیستی باید گفت این رژیم جعلی درتلاش است تا مدیترانه را به عمان وصل کند. درمقابل اما اگر بتوانیم چابهار را احیا کنیم این‌طرح دشمن نابود خواهند شد.
ج. درمورد کریدور شمال-جنوب، محورهای مهمی وجود دارد که در یک‌سال‌اخیر حساسیت‌های ویژه‌ای نیز درمورد آن‌ها به‌وجود آمده. نمونه این‌موضوع ارتباط زمینی ایران و ارمنستان است. دراین‌خصوص مقام معظم رهبری فرمودند که ارتباط تاریخی ما با ارمنستان نباید قطع شود.
چین به‌عنوان راهبرد امنیتی-اقتصادی بلند می‌خواهد به دریای مدیترانه دسترسی یابد و براین‌‌مبنا؛ بعد از تحولات عمیق ژئوپلیتیک در غرب روسیه و منطقه قفقاز، راه‌آهن سراسری غرب به شرق ایران می‌تواند مسیری مطمئن برای تحقق راه ابریشم نوین باشد. همان‌طورکه اشاره شد، چین ازاین‌جهت به سرمایه‌گذاری در مسیرهای زمینی تمایل نشان داده که ازسوی تنگه مالاکا احساس خطر می‌کند و نمی‌خواهد سیاست‌های تجاری خود را تنها مبتنی‌بر این‌مسیر پیش ببرد. فراموش نکنیم که کشور ترکیه به‌عنوان مهم‌ترین رقیب اقتصادی ایران در منطقه، با بازطراحی کریدور لاجورد و تشکیل اتحادیه کشورهای ترک، تلاش گسترده سیاسی-اقتصادی را برای جذب سهم بیشتر از کریدورهای اقتصادی راه ابریشم چین در دستورکار قرار داده است. البته به‌عقیده کارشناسان باید ارتباط ایران و چین به‌گونه‌ای مدیریت شود که این رابطه مبتنی‌بر الگوی همکاری و رقابت شکل بگیرد و تداوم پیدا کند. باید درنظر داشت که چین درحال‌سرمایه‌گذاری در مسیر اتصال زمینی به غرب است درنتیجه اگر نتوانیم سهم خود را ازاین‌مسیر به‌دست بیاوریم ظرفیت‌های استراتژیک و ژئوپولتیک ایران در میان‌مدت از بین خواهد رفت. یکی از پیشنهادهایی که می‌توان درخصوص ارتباط با چین مطرح کرد، توجه به تقویت کریدور اقتصادی شرق و غرب دریای خزر است. ما این امکان را داریم تا طبق دو کریدور مختلف با چین وارد تعامل اجرایی شویم.
هند نیز نسبت به اتصال به اروپا از مسیر ایران و روسیه تمایل دارد درحالی‌‌که دیگر رقیب منطقه‌ای ایران یعنی عربستان صعودی طراحی گسترده اقتصادی برای اتصال هند به مدیترانه ازطریق کریدور عرب-مد را روی میز گذاشته. درنهایت باید به این‌موضوع توجه داشت که ممکن است باتوجه‌به ظرفیت عمیق ژئوپولتیک ایران ضمن لحاظ‌کردن سیاست‌گذاری‌های درست، مسیر حرکت کالاهای دو قدرت نوظهور چین و هند به‌سمت مدیترانه از کریدورهای ایرانی عبور کند. رقابت اصلی برای به‌دست‌آوردن سهم بیشتر از ترانزیت در منطقه، میان سه کشور ایران، عربستان و ترکیه است. درحقیقت ژئوپولتیک ایران در رقابت کریدوری تمام‌عیار قرار گرفته. باتوجه‌به مسائلی که در کشور وجود دارد و کمبودهای زیرساختی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند نقش مهمی برای توسعه کریدورهای اقتصادی ایران داشته باشد. شنیده شده که برخی از سرمایه‌گذاران بین‌المللی حاضرند مکران را به یک بندر هوشمند تبدیل کنند. پیش‌ازاین نیز شاهد سرمایه‌گذاری هند در بندر چابهار بودیم. براین‌اساس تزریق و جذب سرمایه‌گذاری در مسیر درست و هوشمند رمز موفقیت اقتصادی ایران ذیل نظم جدید است. اخیراً و پس از جنگ اوکراین شاهد بودیم که تقویت و سرمایه‌گذاری در کریدور شمال-جنوب سرعت بیشتری به‌خود گرفته است. ضمن‌اینکه اخبار رسمی حاکی از سرمایه‌گذاری قابل‌توجه چین در کریدور شرق به غرب در طریق سرخس است.
ظرفیت‌های بسیاربال در حوزه انرژی وجود دارد و باتوجه‌به‌اینکه کریدورها از مسیرهای انتقال انرژی نیز محسوب می‌شوند، ایران ظرفیت تبدیل به یک هاب انرژی را نیز دارد. ایران پس از جنگ اکراین مجدد به مزیت تاریخی خود در ترانزیت دست پیدا کرده است. این‌درحالی‌ست‌که دشمن تلاش دارد ایران را از معادلات زیرساختی دنیا حذف کند. لذا باید ضمن درک عمیق از مناسبات تاریخی خود و طراحی یک دیپلماسی اقتصادی فعال، مسیرهای ریلی را در خدمت ترانزیت قرار دهیم و این ریل نیز باید دوخطه باشد. به‌این‌معناکه ایران نباید یک ترمینال صرف باشد بلکه باید در خط رفت‌وبرگشت کالا و خدمات قرار داشته باشد. لذا راهی نداریم مگر توسعه زیرساختی و این توسعه زیرساختی باید تبدیل به ایجاد کار شود. جنگ آینده دنیا، جنگ زیرساختی‌ست. برای رسیدن به یک وحدت‌رویه در سیاست‌های مربوط به دیپلماسی اقتصادی نیازمند یک هماهنگی منسجم هستیم. برای توسعه کریدورهای اقتصادی ایران، باید همه فعالیت‌ها به‌هم وصل شود. لایه‌های متنوع باید به یکدیگر وصل و به‌صورت شبکه‌ای کار پیش برود. در بحث ترانزیت باید مشکلات داخلی را مرتفع کنیم.
علیرضا رحیمی/ تسنیم