۷۰درصد ایرانیها؛ درگیر اضافهوزن و چاقی
چاقی یکی از عوامل اصلی بیماریهای غیرواگیر محسوب میشود که روند روبهرشدی دارد اما ظاهراً نظام سلامت چندان توجهی به آن ندارد و فقط به هشدار بسنده میکند، سواد سلامت جامعه نیز دراینرابطه دچار نقص است و بهنظر میرسد دراینزمینه به پویشهای اجتماعی نیاز داریم. چاقی عمومی و شکمی در قرن ۲۱ روبهرشد بوده و از بزرگترین چالشهای سلامت در جهان بهحساب میآید. در میان عوامل خطرزا برای بیماریهای غیرواگیر، رژیم غذایی ناسالم و عدمفعالیت فیزیکی، دو عامل اصلی در ایجاد اضافهوزن و چاقی هستند. بهگفته متخصصان؛ بارزترین پیامدهای ناشی از اضافهوزن و چاقی برای سلامت شامل فشارخون بالا، افزایش چربی خون، بیماریهای کرونر قلب، سکته ایسکمیک، دیابت نوع ۲ و انواع سرطان است. متخصصان میگویند ۷۰درصد مرگومیرها مربوط به بیماریهای غیرواگیر است که مهمترین آنها بیماریهای قلبی و عروقیست و چاقی از ریسک فاکتورهای این بیماریها محسوب میشود.
در سال ۲۰۰۵ میلادی، تعداد کل بزرگسالان دچار اضافهوزن در جهان، ۹۳۷میلیون و تعداد افراد چاق، ۳۹۶میلیون برآورد شده بود. اینتعداد درمقایسهبا آنزمان دوبرابر شده. در سال ۲۰۰۵ در ایران شیوع اضافهوزن و چاقی در مردان و زنان بهترتیب ۴۲.۸درصد و ۵۷درصد بوده اما نکته اینجاست که اطلاعات محدودی دررابطهبا روند چاقی در ایران دردسترس محققان وجود دارد. درباره میزان چاقی در ایران، اظهار و نظرها چندان دقیق نیست بااینحال حسین فرشیدی؛ معاون بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی روز ۲۹ دیماه ۱۴۰۱ در افتتاحیه هشتمین کنگره پیشگیری و درمان چاقی گفت: بیش از ۵۶درصد جمعیت بالای ۱۸سال کشور دارای شاخص توده بدنی بالای ۳۰ و اضافهوزن و چاقی هستند. همچنین محمد هاشمی؛ دبیر اجرایی هشتمین کنگره پیشگیری و درمان چاقی ایران از رشد ۵.۵برابری شمار افراد چاق در کشورمان طی چهاردههگذشته خبر داد و گفت: ۹۰درصد ایرانیها تحرک کافی ندارند. روند شیوع چاقی در کشور ما نیز روبهافزایش است و از سال ۱۳۵۹ تاکنون، شمار افراد چاق در ایران ۵.۵برابر شده که اینامر ناشی از تغییر سبک زندگی بوده است. بیش از ۱۵درصد کودکانونوجوانان کشور ما به چاقی مبتلا هستند. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گزارش میدهد، ۷۰درصد ایرانیان به چاقی و اضافهوزن (۴۷درصد اضافهوزن و ۲۳درصد چاقی) مبتلا هستند و افزونبرآن، ۴.۵درصد جمعیت کشور از چاقی مفرط رنج میبرند. ایران در رتبه 6 فهرست کشورهای چاق دنیا قرار دارد؛ آمریکا، عربستان، ترکیه، مصر و لیبی بهعنوان رتبههای 1 تا 5 کشورهای چاق دنیا هستند و براساس آمارهای مرکز مدیریت بیماریهای غیرواگیر وزارت بهداشت، چاقی از ۲۰درصد در ۴۰سالگذشته به ۷۰درصد افزایش یافته و دراینمیان مسائل ژنتیکی همراه با پدیدههای محیطی ازجمله سبک زندگی، غذاخوردن و استرس در چاقی مؤثر است. اکنون اضافهوزن در بیش از ۲۰درصد از جوانان ایرانی شایع است و رتبه دختران و پسران ۱۹ساله ایرانی در جدول اضافهوزن بهترتیب از ۹۶ و ۱۰۵ به رتبههای ۶۸ و ۸۱ رسیده است؛ همچنین میزان شیوع اضافهوزن در دختران از شش به بیش از ۲۶درصد و در پسران از سه به ۲۴درصد افزایش یافته است. در فهرست رتبهبندی جهانی درزمینه چاقی نیز دختران ۱۹ساله ایرانی با ۴۳پله سقوط دارای رتبه ۵۵ و پسران با ۳۹پله سقوط در رتبه ۷۴ هستند. این آمار و ارقام نشان میدهد وضعیت چاقی در میان نوجوانان ایران در چهاردههگذشته، بدتر شده است. چاقی یک بیماری مزمن است که با بیشازحد بودن چربی بدن مشخص میشود. چاقی را معمولاً با شاخص توده بدنه یا BMI میسنجند اما روش بهتر و دقیقتر، استفاده از آنالیز ترکیب بدن است که محاسبه مقاومت بیومتریک یا BIA نیز نامیده میشود. علت تجمع چربی اضافه ایناستکه تعداد کالریهای مصرفشده از تعداد کالریهای سوزانده شده بیشتر است. در افراد سالم، چربی بدن که با BMI تفاوت دارد، در زنان و مردان متفاوت است. چربی بدن به دو گروه چربی ضروری و چربی ذخیرهای تقسیم میشود. چربی ضروری، چربیست که برای عملکرد صحیح بدن ضروریست. چربی ذخیرهای، چربیست که زیر پوست ذخیره شده و برای عملکرد صحیح بدن ضروری نیست. در مردان، چربی ضروری حدود سهدرصد وزن بدن و در زنان حدود ۱۲درصد وزن بدن را تشکیل میشود. بازه سالم چربی بدن در مردان ۱۸ تا ۲۴درصد و بازه سالم چربی در زنان، ۲۵ تا ۳۱درصد است. چاقی به عارضه جهانی تبدیل شده و باعث افزایش امراض و مرگومیر در حد هشدار است. بااینکه چاقی و عارضههای آن تا اندازه زیادی بهصورت فیزیکی نشان داده میشوند، عوارض روانشناختی آن نیز بسیار ناراحتکننده است. طبق شواهد، میان چاقی و اختلالات روانی، رابطه همبستگی وجود دارد. نازنین آهنگری؛ دکترای روانشناسی بالینی دراینزمینه میگوید: در بیماران چاقی که بهدنبال درمان میروند، نرخ شیوع بیماریهای روانی کاموربید یا بیماریهایی که همزمان اتفاق میافتند، ۴۰ تا ۶۰درصد بیشتر است. اختلالاتی که معمولاً با چاقی همراه هستند عبارتاند از اختلالات در خوراک، اختلالات مصرف مواد مخدر، اختلالات اسکیزوفرنی، اختلالات خلقی، اختلالات اضطرابی، اختلالات شخصیت، بیش فعالی و نقص توجه و اختلال استرس پس از سانحه. وی میافزاید: در خانوادههای ۸۰درصد بیماران چاق، سابقه چاقی وجود دارد. علاوهبر ژنتیک، دو عامل روانشناختی میتواند دراینزمینه مؤثر باشد. اول همانندسازی با والدین چاق و دوم، یادگرفتن روشهای دهانی برای مقابله یا مدارا با اضطراب است. این دکترای روانشناسی بالینی میگوید: بعضی انواع افسردگی، بهخصوص اختلال عاطفی فصلی با افزایش وزن مرتبط است. براساس مقالهها، اکثر کسانیکه در مناطق موسمی زندگی میکنند، میگویند که در پاییز و زمستان، اشتها و وزنشان افزایش و در بهار و تابستان، کاهش مییابد. بیماران افسرده معمولاً وزنشان را از دست میدهند اما بعضی افزایش وزن پیدا میکنند. محققان اعتقاد دارند که بعضی عوامل خاص و مشخص، مثل سوابق خانوادگی، عوامل زمینهساز، ساختارهای شخصیتی یا مناقشات پنهان در ضمیر ناخودآگاه باعث چاقی میشوند. بااینحال، افراد چاق ممکن است از هرگونه اختلال روانی رنج ببرند و الزامی نیست حتماً اینعوامل را داشته باشند. آهنگری دراینزمینه نیز میگوید: بسیاری از بیماران چاق، آشفتگی هیجانی دارند و بهعلت دردسترسبودن مکانیسم پرخوری در محیط زندگی، یاد گرفتهاند که از گرسنگی مفرط یا اشتهای بیشازحد زیاد بهعنوان ابزاری برای مقابله یا مدارا با مشکلات روانشناختی استفاده کنند. ارتقای سلامت شامل فرآیندهاییست که بهواسطهآن، افراد تشویق میشوند که انتخابهای سالم و بهتری داشته باشند. ارتقای سلامت بااستفادهاز روشهایی مانند آموزش و مشاوره و پویشهای اجتماعی و عمومی اتفاق میافتد. دراینزمینه، نظام سلامت باید رویکردهای متفاوتی داشته باشد و جامعه را در مسیر پیشگیری از ابتلا به بیماریها، همراهی کند؛ زیرا همین پیشگیریست که میتواند از هزینههای درمان و فشار مضاعف به نظام سلامت و سازمانهای بیمهگر جلوگیری کند. مثلاً در کشور ما باید سازمانهای بیمهگر پایه مانند سازمان بیمه سلامت و سازمان تأمین اجتماعی درزمینه پیشگیری فعالیت گستردهتر و اجراییتری داشته باشند. درنظرگرفتن مشوقها برای کاهش اضافهوزن یا پیگیری وضعیت برخی از بیمهشدگانی که دچار اضافهوزن هستند، باید در دستورکار این سازمانها قرار بگیرد. ازطرفی میتوان از پویشهای اجتماعی و عمومی استفاده کرد؛ زیرا همین پویشها میتوانند افکار عمومی را با سیاستگذاران سلامت همراه کرده و منجر به ارتقای سواد سلامت و درنتیجه کاهش ریسک فاکتورها شوند. نکته قابلتأمل دیگر اینکه براساس اعلام معاونت بهداشت وزارت بهداشت قرار بود سیزدهمین بسیج ملی تغذیه با شعار «حال خوب با وزن مناسب» از ۲۴ دی تا ۷ بهمن ۱۴۰۱ در سراسر کشور برگزار شود. هرچند روزهای مختلف این بازه زمانی، نامگذاری هم شده بودند و احتمالاً این بسیج ملی برگزار شده، اما تقریباً هیچ اطلاعرسانی در سطح شهر یا رسانه یا فضای مجازی دراینزمینه بهچشم نمیخورد. اینکه برگزاری یک بسیج ملی برای تغذیه بهتر و مبارزه با چاقی چقدر باید بهعمق جامعه نفوذ کند، قدر مسلم اهمیت دارد، اما اینکه چطور چنین پویشی برگزار شود و جامعه چقدر از آن آگاهی داشته باشد یا با آن همراهی کند هم مهم است. حالا وزارت بهداشت باید از خود بپرسد که آیا این بسیج ملی در جامعه نفوذی داشته و بهنتیجه رسیده یا فقط پای تریبون درباره آن صحبت شده و هزینههایی در دانشگاههای علومپزشکی صرف آن شده است. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال ۱۳۹۸ و قبل از وقوع اپیدمی کرونا، پویش کنترل فشارخون راه انداخته بود. پویشی اجتماعی که بهواسطهآن، بسیاری از افرادیکه اطلاعی از فشارخون بالای خود نداشتند، از ابتلا به آن باخبر شده و بهدنبال درمان رفتند. هرچند این پویش بهواسطه برخورد به ماجرای کرونا، چندان دنبال نشد و مشخص نشد که آیا نتایج آن در جایی مانند پرونده الکترونیک سلامت افراد ثبت شده یا خیر. در جهان امروز، از پویشهای سلامت برای افزایش آگاهی درمورد مسائل مهم بهداشتی و تحریک گروههای مختلف برای بهرهمندی از خدمات سلامت، استفاده میشود؛ زیرا بهواسطه افزایش دانش افراد میتوان بهمرور، تغییر نگرش هم ایجاد کرد و بعد از برنامههای مداخلهای دیگر استفاده کرد. درواقع وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بهعنوان تولیت سلامت، باید علم و هنر اینرا داشته باشد که با ارتباطات مؤثر، پویشهای اجتماعی راه بیندازد و جامعه را با خود همراه نموده و صداهای خیرخواه سلامت را تقویت کند و از انتقاد رویگردان نباشد. هر اقدام مؤثر درراستای بهبود سلامت، از مسیر ارتباطات و رسانه میگذرد. کیانوش جهانپور؛ کارشناس سلامت و رسانه دراینزمینه میگوید: پویشهای سلامت شامل انتشار راهبردی اطلاعات و اطلاعرسانی به مردم بهمنظور بهبود مستمر سلامت یا کمک به گروههایی از مردم برای ارتقای مقاومت در برابر تهدیدهای بهداشتی و اتخاذ رفتارهاییست که منجر به ارتقای سلامت شود. دراینزمینه، متخصصان ارتباطات سلامت که این پویشها را برگزار و هدایت میکنند، نقش زیادی در مهار رفتارهای آسیبرسان و ترویج رفتارهای سالم میان جامعه و افراد درمعرضخطر دارند. جهانپور ادامه میدهد: اول باید ببینیم که آیا شواهد کافی وجود دارد که نشان دهد یک مشکل سلامتی قطعاً در یک جامعه یا جمعیت خاص وجود دارد. سپس باید تعیین شود که آیا مداخلاتی در گذشته انجام شده یا اگر انجام شده، موفق بوده یا خیر. در کشور ما پویشهای موفقی مثل بسیج ملی ریشهکنی فلج اطفال، پویش ترویج شیر مادر، واکسیناسیون عمومی برنامه جامع کشوری، ترویج استفاده از نمکید دار، واکسیناسیون سرخک، طرح محلهمحور مقابله با کرونا، پویش ملی غربالگری فشارخون بالا انجام شده که نشان میدهد این ظرفیت اجتماعی و فرهنگی در نظام سلامت ایران موجود است. این کارشناس سلامت و رسانه درباره اهمیت پویش مقابله با اضافهوزن و چاقی نیز به پژوهشگر ایرنا میگوید: رژیمهای غذایی ناسالم و سوءتغذیه ناشیازآن، محرکهای اصلی بیماریهای غیرواگیر در سراسر جهان هستند. افراد دچار اضافهوزن و چاق، درمقایسهبا افرادیکه وزن سالم دارند، درمعرضخطر ابتلا به بسیاری از بیماریها قرار دارند. وی ادامه میدهد: چاقی تنها معضل سلامتی امروز ایران و جهان نیست، قطعاً درکنارآن سایر ابعاد سبک زندگی و بهویژه موضوع داغ اینروزها یعنی آلودگی هوا بهشدت بر سلامتی مؤثرند، اما شاید اراده سیاسی برای تغییر و اصلاح وضعیت هرکدام از آنها نقش مؤثرتری داشته باشد تا مقابله با افزایش وزن، بهعبارتی راهاندازی پویش همگانی موفق دراینمسیر دستیافتنیتر بهنظر میرسد. طبق مطالعه فدراسیون جهانی چاقی و RTI بینالمللی، شیوع اضافهوزن و چاقی تا سال ۲۰۶۰ بیش از ۳.۳درصد از تولید ناخالص داخلی برای اقتصاد جهانی هزینه خواهد داشت. هزینههای بهرهوری سالانه در سراسر ایالاتمتحده فقط برای غیبتهای مرتبط با چاقی و پیامدهای ناشیازآن بین ۳.۳۸ تا ۶.۳۸میلیارددلار برآورد شده. در ایران احتمالاً اینعدد از ۳۰هزارمیلیاردتومان در سال فراتر میرود. چاقی با کاهش بهرهوری و امید به زندگی و افزایش هزینههای ناتوانی و مراقبتهای بهداشتی، تأثیر عمدهای بر اقتصاد ملی دارد. درحالحاضر ۲۳۶ بیماری وجود دارد که با چاقی مرتبط هستند. دادههای اخیر نشان داد که هزینههای مراقبتهای پزشکی ناشی از چاقی در ایالاتمتحده تقریباً فراتر از ۱۵۰میلیارددلار در سال است. چاقی و اضافهوزن که زمانی بهعنوان یک مشکل جوامع ثروتمند درنظر گرفته میشد، در سرتاسر جهان درحالافزایش است. بهگونهایکه حدود ۴۴درصد از مردم در سراسر جهان با اضافهوزن یا چاقی دستوپنجه نرم میکنند. شاید برای برخی تعجبآور باشد، طبق آخرین تحقیقات، ۷۰درصد از کسانیکه با مشکلات اضافهوزن مواجه هستند در کشورهای با درآمد کم و متوسط زندگی میکنند. سازمان جهانی بهداشت میگوید که بحران جهانی چاقی ناشی از افزایش مصرف غذاهای پرکالری و چرب و کمبود ورزش و ناشی از تغییر سبک زندگیست، برای مثال، ماهیت بیتحرکی بسیاری از مشاغل، تغییر شیوههای حملونقل و افزایش شهرنشینی ازآنجمله است. مدتهاست پویشهای پیشگیری از چاقی توسط سازمان جهانی بهداشت و نهادهای پیشرو بهداشت عمومی حمایت میشود. سازمان جهانی بهداشت توصیه میکند که کشورها پویشهای رسانههای جمعی را درمورد رژیمهای غذایی سالم برای کاهش مصرف چربیها، قندها و نمک و ترویج مصرف میوه و سبزیها اجرا کنند. جهانپور دراینزمینه میگوید: در سال ۲۰۲۲ روز جهانی چاقی با این پیام که «همه باید اقدام کنند» همراه بود، کمپین سلامت عمومی نیز تلاشیست برای متقاعدکردن یک جامعه برای انجام رفتارهایی که سلامت را بهبود بخشد یا از رفتارهای ناسالم خودداری شود. در بریتانیا پویش تغییر برای زندگی با هشتگ Change۴Life تلاش دارد به خانوادهها کمک کند تا با تغذیه بهتر و تحرک بیشتر زندگی سالمتری داشته باشند، چنانکه Change۴Life اکنون یک برند قابلاعتماد و شناخته شده است و ۹۷درصد از مادران دارای فرزندان ۵ تا ۱۱ساله از آن آگاهی دارند و آنرا با تغذیه سالم مرتبط میدانند. وی ادامه میدهد: درحالیکه تعداد زیادی از کودکانونوجوانان ما اضافهوزن دارند یا چاق هستند، آخرین نظرسنجی ملی رژیم غذایی و تغذیه نشان میدهد که بهدنبال کمپین فوق در بریتانیا، مصرف قند کودکان از سن چهار تا 10سالگی از سال ۲۰۱۳ بهطورپیوسته درحالکاهش است. ین کارشناس سلامت و رسانه میگوید: پویش Change۴Life از سال ۲۰۰۹ بهعنوان بخشی از یک آرمان ملی با هدف وزن سالم، زندگی سالم توسط دولت بریتانیا راهاندازی شد و در سال ۲۰۲۱، تحت نام تجاری Better Health قرار گرفت. این پویش به ۹۹درصد از گروههای هدف رسیده است. کنترل چاقی به یکی از بالاترین اولویتها برای سلامت عمومی در کشورهای توسعهیافته تبدیل شده. در غیاب رویکردهای پرخطر ایمن، مؤثر و فراگیر و دردسترس مانند داروها و جراحی، توجه به رویکردهای جامعهمحور و پویشهای اجتماعی مناسبترین حالت است. استراتژی مناسب، اعمال سیاستهای بالادستی و تغییرات قانونی برای تغییر محیطهایی که در آن زندگی میکنیم با ارائه انگیزه برای تغذیه سالم و افزایش سطح فعالیت بدنیست. برنامههای مبتنیبر جامعه، پویشهای اجتماعی و رسانهای مرتبط با تمرکز بر نامطلوببودن چاقی، همزمان پتانسیل آسیبرسانی هم دارند و مداخلهها باید شامل تصویب سیاستهای بالادستی و تغییرات قانونی برای ایجاد انگیزه برای تغذیه سالم و افزایش فعالیت بدنی باشد. چنین تحولی باید با توانمندسازی و ارتقای انگیزه و ارائه مشوقها به صنایع غذایی همراه باشد. ترویج الگوها و عادات غذایی سالمتر، همراه با افزایش سطح فعالیت بدنی، راهبردهای اساسیست که باید در هر پویشی دراینرابطه مدنظر قرار گیرد. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز دراینزمینه باید، بهفکر مداخله اجتماعی و ارتقای سواد سلامت جامعه باشد تا از سرعت گسترش اضافهوزن و چاقی در کشور که هزینههای بسیاری بر فرد، جامعه، نظام سلامت، بودجه خانوار و حتی بودجه ملی دارد، کاسته شود.
امیر پروسنان/ ایرنا